Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc ThÆ¡ III. Nháºn diện thÆ¡ |
Trên phương
diện tinh thần, thơ là nguồn cảm thông
chung của nhân loại (Hegel).
VỠcấu trúc, thơ là một ngôn
ngữ riêng trong ngôn ngữ chung của loà i ngÆ°á»i và là m thÆ¡
tức là là m thế nà o cho ngôn ngữ trở thà nh một tác phẩm
nghệ thuáºt (Paul
Valéry). Vá» phÆ°Æ¡ng diện ngữ há»c,thÆ¡
là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó (Jakobson).
Nói nhÆ° thế, không có nghÄ©a các triết gia, nhà phê bình, nhà ngữ há»c trên đây đã định nghÄ©a thÆ¡. Vì thÆ¡, cÅ©ng nhÆ° trà thông minh, hay Thượng Ãế ... là những ý niệm khó định nghÄ©a. NgÆ°á»i ta chỉ có thể nháºn diện: Ãâu là thÆ¡? Ãâu chỉ là những câu văn vần? Và muốn nháºn diện, trÆ°á»›c hết phải tìm hiểu má»™t số tÃnh chất căn bản của thÆ¡. Thế ká»· XVIII, Jean Baptiste Vico, triết gia và là má»™t trong những ngÆ°á»i Ä‘i tiên phong trong ngữ há»c hiện đại, đã có những tìm tòi cặn kẽ vá» bản chất thi ca và gần đây hÆ¡n, Jean Paul Sartre cÅ©ng Ä‘Æ°a ra những luáºn Ä‘iểm ká» cáºn. Vico cho rằng đặc tÃnh căn bản của thÆ¡ là gán ý nghÄ©a và nhiệt tình cho những váºt vô tri vô giác và là má»™t đặc tÃnh của nhi đồng. Theo ông, hai tÃnh chất ấy -thuá»™c phạm vi triết há»c và ngữ há»c- xác nháºn cho chúng ta tin rằng những ngÆ°á»i thuở sÆ¡ khai trên trái đất phải là những nhà thÆ¡ có tà i. Giả thuyết nà y giải thÃch tại sao những tác phẩm đầu tiên của nhân loại còn lÆ°u đến ngà y nay là những táºp thÆ¡: Kinh Thi và Iliade. Trẻ con hay há»i: "Cái nà y là cái gì?" "Cái nà y là m bằng gì?". Triết há»c, nguồn cá»™i của sá»± hiểu biết, cÅ©ng bắt nguồn từ việc muốn giải đáp những câu há»i Ä‘Æ¡n giản nhất trong trà óc con ngÆ°á»i nhÆ°Cái nà y là cái gì? Cái nà y là m bằng gì? Sang thÆ¡, nếu chúng ta Ä‘á»c những câu ca dao sau đây: Giã Æ¡n cái cối, cái chà ythì "cái cối, cái chà y, cái cá»c, con trâu" đã trở thà nh bầu bạn, thà nh ngÆ°á»i, hay Ãt nhất, má»™t bá»™ pháºn nà o đó trong con ngÆ°á»i. Tại sao lối "đối thoại" trên đây lại là má»™t đặc tÃnh của nhi đồng? Vì trẻ con Æ°a nói chuyện vá»›i chó, mèo hay nắm lấy những váºt bất Ä‘á»™ng mà chÆ¡i, "giao thiệp" vá»›i những váºt ấy nhÆ° con ngÆ°á»i, tạo má»™t Ä‘á»i sống tinh thần linh Ä‘á»™ng cho má»i sinh váºt và tÄ©nh váºt. Nhà thÆ¡ cÅ©ng thế: Hà n Mặc Tá» chÆ¡i vá»›i trăng, ngủ vá»›i trăng, trong tuyệt đỉnh của Ä‘au thÆ°Æ¡ng, Hà n đã "dìm hồn xuống má»™t vÅ©ng trăng êm, cho trăng ngáºp dần lên tá»›i ngá»±c". Phạm Duy bÆ°á»›c theo ngÆ°á»i yêu, để cùng "nối gót ngÆ°á»i và o dÄ© vãng nhiệm mầu có lÅ© ká»· niệm trÆ°á»›c sau" và có thể Xuân Diệu đã cảm hứng từ câu thÆ¡ của Nguyá»…n Trãi "lại có hòe hoa chen bóng lục" để vẽ nên những bức hoạt há»a đầy hình ảnh vá»›i những "nhân váºt" cá», hoa, trăng, gió: Chen lá lục, những búp là i mở cá»a
Bỗng đêm nay trước của bóng trăng quỳ
Tuy lối
nói của nhà thơ tựa như lối xỠsự của trẻ thơ, nhưng
không có nghĩa là trẻ con biết là m thơ: Nhà thơ, với cách
nói đặc biệt, sáng chế ra một loại "thần thoại" ở đó
muôn loà i Ä‘á»u bình đẳng, giống nhÆ° trẻ con "đối thoại"
với muôn loà i. Nhưng muốn sáng tạo, thi nhân còn phải là m
hơn nữa: Ngoà i tri thức và kinh nghiệm sống, nhà thơ còn
phải tạo dá»±ng kỹ thuáºt thi ca.
* Phân tÃch hà nh trình kỹ thuáºt đó, Sartretrong Qu'est-ce que la littérature cho rằng thi nhân dùng chữ nhÆ° dùng đồ váºt mà không dùng chữ nhÆ° dấu hiệu (Les mots comme des choses et non comme des signes). Bình thÆ°á»ng, đáng lẽ ngÆ°á»i ta gá»i sá»± váºt nhá» các danh từ nhÆ° cái ghế, cái bà n ... thì nhà thÆ¡ lại bắt đầu tiếp xúc vá»›i sá»± váºt trÆ°á»›c. Sau đó má»›i quay lại ngôn ngữ, coi chữ nghÄ©a nhÆ° những đồ váºt (mot-chose), mân mê, sá» mó, dò dẫm ngôn ngữ để tìm ra má»™t thứ ánh sáng riêng. Sau đó, nhà thÆ¡ liên lạc những tÆ°Æ¡ng quan giữa ba yếu tố: sá»± váºt, ngôn ngữ và đất trá»iđể tạo ra hình ảnh. Sá»± phân tÃch của Sartre giải thÃch cảm giác của chúng ta khi Ä‘á»c thÆ¡: Hình ảnh trong ngôn ngữ nhà thÆ¡ vá» rặng liá»…u, vầng trăng không giống hình ảnh rặng liá»…u, vừng trăng trong Ä‘á»i sống thông thÆ°á»ng của chúng ta. CÅ©ng cảnh ấy, ta đã nhìn đến cả trăm lần, nhÆ°ng dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ ánh sáng của Hà n Mặc Tá», chúng ta có cảm tưởng lần đầu tiên chiêm ngưỡng: Trăng nằm sóng soải trên cà nh liá»…uTrong viá»…n ảnh và cáºn ảnh của má»™t đêm trăng, hay chỉ là ảo ảnh và thá»±c tại của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, trá»i Ä‘ang lá»™ng gió. Xuân Diệu đã nháºp hồn trong gió, trong trăng, trong ảo ảnh, trong thá»±c tại để ghi lại "quang cảnh" má»™t đêm trăng chÆ°a từng thấy bao giá»: Tôi vẫn có hồn tôi trong gió ấy
Nói khác Ä‘i, nhà thÆ¡ dùng chữ nghÄ©a để là m thÆ¡, giống nhÆ° há»a sÄ© dùng mầu để vẽ tranh, hay nhà điêu khắc dùng đá hoặc thạch cao để tạc tượng. Má»™t mặt khác, khi chúng ta đã chấp nháºn là m thÆ¡ tức là là m cho má»i váºt có linh hồn, thì ngẫu nhiên, chÃnh những chữ trong thÆ¡, tá»± nó cÅ©ng đã có má»™t linh hồn và từ đó, tạo cho tác phẩm má»™t bản chất riêng biệt và độc đáo. Và dụ, hai câu: Trải vách quế gió và ng hiu hắt
Có ba lối giải thÃch vách quế: Có thể là vách mùa thu (vì quế đến thu thì tốt), nhÆ°ng lại Ä‘iệp ý vá»›i gió và ng. CÅ©ng có ngÆ°á»i cho là phách quế (tức quế phách) nghÄ©a là mặt trăng. NghÄ©a thứ ba dá»±a trên Ä‘iển tÃch: Ngà y trÆ°á»›c cung của nà ng TrÆ°Æ¡ng Lệ Hoa có cá»a sổ tròn, hình mặt trăng, trÆ°á»›c cá»a trồng cây quế. Cho nên, vách quế còn được dùng để chỉ nÆ¡i các cung phi ở. VÅ© y cÅ©ng có ba nghÄ©a: Có thể là chiếc áo để múa, cÅ©ng có thể là chiếc áo dệt bằng lông chim của đạo sÄ© hay là chiếc áo lót bằng lông chim mặc cho ấm. Cả hai câu thÆ¡ ghép lại, có nghÄ©a: Ãá»i ngÆ°á»i cung nữ trải bao ngà y tháng bị giam lá»ng chốn cung quế, dù khoác áo ấm lót lông chim mà ngÆ°á»i vẫn lạnh ngắt nhÆ° đồng. NhÆ°ng nếu "diá»…n nghÄ©a" ra nhÆ° thế, hai câu thÆ¡ trở thà nh tầm thÆ°á»ng, mất hết sức lôi cuốn. Sức quyến rÅ© của hai câu tuyệt bút còn nằm trong sá»± máºp má» của hình ảnh:vách quế và vÅ© y, là m ta liên tưởng tá»›i cung trăng: ngÆ°á»i trên cung trăng thÆ°á»ng báºn vÅ© y múa khúc nghê thÆ°á»ng. NgÆ°á»i cung nữ, phải chăng là hình ảnh Hằng Nga lạnh lẽo trên cung Quảng (cung Quảng Hà n = cung rất lạnh). Và những phụ âm Ä‘iệp (g, v, h): giải vách quế gió và ng hiu hắt, những Ä‘iệp ý: gió và ng, vách quế(gió thu, vách mùa thu) cà ng là m Ä‘áºm tÃnh chất không dứt khoát -mà Valéry gá»i là hésitation entre le son et le sens- do dá»± giữa âm và nghÄ©a. Tóm lại cái ma lá»±c trong hai câu thÆ¡ của Ôn NhÆ° Hầu chỉ có thể giải thÃch bằng: má»—i chữ, má»—i câu, má»—i vần đã có má»™t tâm sá»±, má»™t linh hồn, má»™t cuá»™c Ä‘á»i riêng, khiến má»—i lần Ä‘á»c đến, chúng ta có cảm tưởng nhÆ° tất cả "hÆ¡i lạnh" trong má»—i chữ toát ra, thấm và o tâm can, buá»™c mình sống lại vá»›i Ôn NhÆ° hay ngÆ°á»i cung nữ bị bá» quên -nhÆ° Hằng Nga trên cung Quảng- những chiá»u nối chiá»u, tà n úa theo nhau, cùng đếm ná»—i cô Ä‘Æ¡n, lạnh lùng Ä‘i qua trên vai, trên áo. * Trong thá»±c tế, má»—i hà nh Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i thÆ°á»ng do nhu cầu hoặc Ãch lợi thúc đẩy. Hà nh Ä‘á»™ng chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện. Cho nên, hà nh Ä‘á»™ng hay bị bá» qua, chỉ có kết quả (hay mục Ä‘Ãch) là đáng kể. Và dụ: khi giÆ¡ tay báºt đèn, tôi ý thức rất mÆ¡ hồ vá» cá» chỉ của tôi, nhÆ°ng tôi lại thấy rõ ánh sáng chói lòa của ngá»n đèn tá»a ra căn phòng (so sánh của Sartre). Tản văn cÅ©ng váºy, trong tản văn, bà i văn chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để đạt ý. Ãá»c xong bà i viết, văn có thể bá», chỉ cần giữ lại ý nghÄ©a: Ãược ý phải quên lá»i (Trang Tá»). Do đó, văn chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để đạt ý. ThÆ¡ đảo lá»™n liên hệ đó. Trong thÆ¡, mục Ä‘Ãch không còn thiết yếu nữa, mục Ä‘Ãch đôi khi chỉ là cái cá»› để hà nh Ä‘á»™ng. Cái bình chỉ là cái cá»› cho ngÆ°á»i thiếu nữ yêu kiá»u giÆ¡ tay cắm mấy bông hoa. NhÆ°ng những đóa hoa tÆ°Æ¡i đẹp kia cÅ©ng chỉ là cái cá»› để thi nhân nói lên tâm tình chan chứa của mình vá»›i ngÆ°á»i đẹp. Và trá»i mÆ°a chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để diá»…n tả những nồng nà n, âu yếm: Trá»i mÆ°a Æ°á»›t bụi, Æ°á»›t bá»Câu ca dao không có nghÄ©a. Hoặc ý nghÄ©a vÆ¡ vẩn. Ngá»› ngẩn nữa. Em Ä‘i dÆ°á»›i mÆ°a, là m sao chẳng Æ°á»›t? Anh há»i chi lẩn thẩn? NhÆ°ng chÃnh ở chá»— lẩn thẩn "ai ngá» Æ°á»›t em" ấy mà nó nên thÆ¡, tình tứ, tuyệt diệu. Cho nên, "ý nghÄ©a trong thÆ¡ của phần đông thi sÄ© có đáng kể gì, nếu bá» hết lá»i thÆ¡" (Rapin). Do đó, Ä‘á»c thÆ¡ và đá»c truyện khác nhau. Muốn thưởng thức truyện, chúng ta không có cách nà o hÆ¡n là đá»c từ đầu đến cuối. Ãá»c thÆ¡, không nhÆ° thế và không cần phải nhÆ° thế. Tình cá», láºt và i trang, nếu tìm thấy đôi câu tâm đắc cÅ©ng đủ là m ta sảng khoái, không cần Ä‘i xa hÆ¡n nữa. Biết bao lần chúng ta muốn nói vá»›i nhà thÆ¡ -cho dù tà i tình nhất-: sao không dừng lại ở đây? Ãi xa thêm là m gì? Thừa, uổng quá! Henri Bremond trong cuốn La poésie pure Ä‘Æ°a ra má»™t nháºn xét dà dá»m: Ãối vá»›i văn xuôi, chúng ta có thể hô: Tiến lên! Và nếu câu chuyện dà i dòng, mãi không Ä‘i đến kết, mình có thể ăn gian vừa Ä‘á»c vừa nhẩy. Ãá»c thÆ¡, ngược lại, bÆ°á»›c Ä‘i má»™t bÆ°á»›c, giây giây lại ... phải dừng, và ông viết: "Nhà thÆ¡ cho chúng ta rất nhiá»u mà chỉ cần rất Ãt so vá»›i nhà văn." Nếu nhà văn, trong cách mô tả, lối kể chuyện, hay lá»i giải thÃch, biện luáºn ... cốt cống hiến cho ta cái "ý nghÄ©a", thì nhà thÆ¡ (dù thÆ¡ có nghÄ©a) cÅ©ng không cần đến ý nghÄ©a, vẫn cho phép ta cảm thông và thưởng thức tác phẩm của há». Biết bao ngÆ°á»i bình dân thuá»™c lòng những câu Kiá»u mà có cần hiểu ý nghÄ©a ra sao? Bao nhiêu thà sinh Ä‘i thi tú tà i "bình" sai thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, Bà Huyện Thanh Quan, Cao Bá Quát, ... ? Valéry viết: "NgÆ°á»i ta gán nghÄ©a gì thì thÆ¡ tôi nghÄ©a ấy. NghÄ©a nà o tôi định, chỉ đúng vá»›i tôi, và không thể buá»™c ai thừa nháºn." Má»™t đặc Ä‘iểm khác: Văn chỉ phản ảnh thá»±c tế trên bá» mặt. ThÆ¡, tuy bá» ngoà i có vẻ xa thá»±c tế, nhÆ°ng xét kỹ lại gần gÅ©i thá»±c tế hÆ¡n văn, vì thÆ¡ Ä‘i từ hà nh Ä‘á»™ng đến mục Ä‘Ãch, trong khi văn chỉ chú trá»ng đến mục Ä‘Ãch của con ngÆ°á»i. Trong cùng má»™t bối cảnh, má»™t Ä‘á» tà i, văn chỉ đạt được má»™t trong những khÃa cạnh: hoặc mô tả, hoặc giải thÃch, hoặc diá»…n nghÄ©a, hoặc bình luáºn, v.v.... Trong khi thÆ¡ mở cho ta nhiá»u bình diện khác, thÆ¡ biến hóa từ chữ nghÄ©a sang hình ảnh rồi từ hình ảnh sang tâm cảm, sang hoà i cảm .... Trong Thăng Long thà nh hoà i cổ của Bà Huyện Thanh Quan, Ao thu của Nguyá»…n Khuyến hay Ông đồ của VÅ© đình Liên, ... Thăng Long, ao thu, ông đồ, ... chỉ là những bối cảnh, những cá»a ngõ dẫn ta tá»›i má»™t vÅ© trụ khác: vÅ© trụ hình ảnh, âm thanh, mà u sắc của quá khứ, trong đó tâm hồn con ngÆ°á»i thoát khá»i sá»± kiá»m tá»a của lý trÃ, sống những giây phút thần tiên, má»™ng ảo, ngụp lặn trong nhá»› thÆ°Æ¡ng, luyến tiếc, ngáºm ngùi.... Có thể nói: Văn thuá»™c lãnh vá»±c diá»…n đạt, thÆ¡ thuá»™c phạm vi cấu tạo, hay má»™t cách triết lý hÆ¡n, "Tản văn thuá»™c phÃa con ngÆ°á»i, thi ca thuá»™c phe Thượng Ãế" (Sartre). Valéry đã nói lên sá»± khác biệt sâu xa ấy, khi ông viết: "Bản chất của tản văn là biến Ä‘i, nghÄ©a là bị hiểu mất, là tan nát, tiêu hủy không cưỡng lại được, hoà n toà n bị thay thế bằng hình ảnh để dẫn đến ý nghÄ©a của nó theo quy Æ°á»›c ngôn ngữ ... VÅ© trụ thá»±c tế là má»™t táºp hợp các mục Ä‘Ãch. Mục Ä‘Ãch đạt rồi,lá»i nói tiêu tan .... NhÆ°ng thÆ¡ đòi há»i và gợi ra má»™t vÅ© trụ khác, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vÅ© trụ âm thanh, trong đó ý nhạc nẩy sinh và tiêu tán. Trong vÅ© trụ thÆ¡, âm hưởng Ä‘i trÆ°á»›c nguyên do, và hình ảnh chẳng những không tiêu tan trong mục Ä‘Ãch mà còn được van nà i ở lại." (Variété) Những nháºn xét trên đây giúp chúng ta Ä‘Æ°a ra yếu tÃnh thứ ba của thÆ¡ và cÅ©ng là sá»± khác biệt căn bản giữa văn và thÆ¡: Giá trị của văn nằm trong ý tưởng. Giá trị của thÆ¡ nằm trong má»—i chữ, má»—i vần, không cần qua trung gian của ý tưởng. Nói theo ngữ há»c: "ThÆ¡ là ngôn ngữ tá»± lấy mình là m cứu cánh." (Jakobson) * Khi viết: NgÆ°á»i Ä‘i Châu Má»™c chiá»u sÆ°Æ¡ng ấyQuang DÅ©ng không có ý há»i ai lên Châu Má»™c trong buổi chiá»u sÆ°Æ¡ng nà o đó có nhìn thấy phong cảnh hữu tình không, mà Quang DÅ©ng khÆ¡i trong ta ná»—i nhá»› thÆ°Æ¡ng, mất mát, nuối tiếc, ngáºm ngùi, những ngà y tháng, những ká»· niệm, những ảo ảnh đã tan biến trong Ä‘á»i. Quang DÅ©ng gợi trong ta má»™t trạng thái bằng cách hồi sinh, tái tạo những gì đã mất, đồng thá»i phản ảnh tâm trạng chÃnh mình. Nhà thÆ¡ không dùng ngôn ngữ để nhắn nhủ, giải thÃch, mà dùng ngôn ngữ để truyá»n cảm. "Thi nhân khÆ¡i gợi trong ta má»™t trạng thái"(Valéry). Nhà thÆ¡ trao cho ta má»™t công trình nghệ thuáºt, nhÆ° há»a sÄ© cống hiến má»™t bức tranh, nhạc sÄ© tặng má»™t khúc nhạc, chúng ta thẩm thấu nghệ thuáºt trong thÆ¡, trong tranh, trong nhạc tùy theo tâm cảm, khả năng, trình Ä‘á»™ và hoà n cảnh má»—i ngÆ°á»i. Thoát ra ngoà i hệ thống ngôn ngữ bình thÆ°á»ng,"thÆ¡ là tiếng nói của ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nà o khác" (Croce). Nhà thÆ¡ diá»…n tả mà không chỉ định, chỉ định mà không dùng tên. Tiếng nói của nhà thÆ¡ là tiếng nói gián tiếp bằng những tÆ°Æ¡ng quan, bằng những đồng âm, đồng cảm. Cùng là ngá»n lá»a, nhÆ°ng ngá»n lá»a của nhà thÆ¡ gợi trong ta những đắm say, cuồng nhiệt của cuá»™c Ä‘á»i: Có những ngá»n lá»a cháy tà n năm tháng
Có những vợ chồng
TÃnh chất khói sÆ°Æ¡ng, phiếm định trong thÆ¡, tuy váºy, gắn liá»n vá»›i cuá»™c Ä‘á»i hÆ¡n tản văn, vì ngẫm cho cùng, trong cuá»™c sống, cái gì chẳng mÆ¡ hồ. Những Ä‘iá»u chúng ta thấy đúng ngà y nay, chÆ°a chắc đã đúng ngà y mai. Những "sá»± tháºt" chúng ta thấy táºn mắt, đôi khi chỉ là má»™t phần sá»± tháºt hay không phải là sá»± tháºt. Váºy cà ng tìm cách soi tá» cuá»™c Ä‘á»i, ta cà ng phủ nháºn cuá»™c Ä‘á»i và cà ng là m cho cuá»™c Ä‘á»i bâng khuâng, trăm nghÄ©a, chúng ta lại cà ng Ä‘i đến chá»— nháºn diện cuá»™c Ä‘á»i và nháºn diện thi ca....
|
(1) Quan niệmnhÃ
thơ dùng chữ như chất liệu của Sartre tuy có vẻ
trái với quan niệm của Ferdinand de Saussure: Ngôn
ngữ là hình thức, không phải là chất liệu, nhưng
không mâu thuẫn mà bổ xung cho nhau: Saussure nói vỠcấu trúc
ngôn ngữ nói chung, Sartre nói đến cấu trúc nghệ thuáºt của
ngôn ngữ trong thơ nói riêng.
© 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»