Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

III. Nhận diện thơ

     Trên phÆ°Æ¡ng diện tinh thần, thÆ¡ là nguồn cảm thông chung của nhân loại (Hegel). Vá» cấu trúc, thÆ¡ là má»™t ngôn ngữ riêng trong ngôn ngữ chung của loài ngÆ°á»i và làm thÆ¡ tức là làm thế nào cho ngôn ngữ trở thành má»™t tác phẩm nghệ thuật (Paul Valéry). Vá» phÆ°Æ¡ng diện ngữ há»c,thÆ¡ là ngôn ngữ trong chức năng thẩm mỹ của nó (Jakobson).

     Nói nhÆ° thế, không có nghÄ©a các triết gia, nhà phê bình, nhà ngữ há»c trên đây đã định nghÄ©a thÆ¡. Vì thÆ¡, cÅ©ng nhÆ° trí thông minh, hay Thượng Ãế ... là những ý niệm khó định nghÄ©a. NgÆ°á»i ta chỉ có thể nhận diện: Ãâu là thÆ¡? Ãâu chỉ là những câu văn vần? Và muốn nhận diện, trÆ°á»›c hết phải tìm hiểu má»™t số tính chất căn bản của thÆ¡.

     Thế ká»· XVIII, Jean Baptiste Vico, triết gia và là má»™t trong những ngÆ°á»i Ä‘i tiên phong trong ngữ há»c hiện đại, đã có những tìm tòi cặn kẽ vá» bản chất thi ca và gần đây hÆ¡n, Jean Paul Sartre cÅ©ng Ä‘Æ°a ra những luận Ä‘iểm ká» cận.

     Vico cho rằng đặc tính căn bản của thÆ¡ là gán ý nghÄ©a và nhiệt tình cho những vật vô tri vô giác và là má»™t đặc tính của nhi đồng. Theo ông, hai tính chất ấy -thuá»™c phạm vi triết há»c và ngữ há»c- xác nhận cho chúng ta tin rằng những ngÆ°á»i thuở sÆ¡ khai trên trái đất phải là những nhà thÆ¡ có tài. Giả thuyết này giải thích tại sao những tác phẩm đầu tiên của nhân loại còn lÆ°u đến ngày nay là những tập thÆ¡: Kinh Thi và Iliade.

     Trẻ con hay há»i: "Cái này là cái gì?" "Cái này làm bằng gì?". Triết há»c, nguồn cá»™i của sá»± hiểu biết, cÅ©ng bắt nguồn từ việc muốn giải đáp những câu há»i Ä‘Æ¡n giản nhất trong trí óc con ngÆ°á»i nhÆ°Cái này là cái gì? Cái này làm bằng gì?

     Sang thÆ¡, nếu chúng ta Ä‘á»c những câu ca dao sau đây:

  Giã Æ¡n cái cối, cái chày
  Ná»­a đêm gà gáy, có mày có tao
  Giã Æ¡n cái cá»c cầu ao
  Ná»­a đêm gà gáy, có tao có mày.
thì "cái cối, cái chày, cái cá»c, con trâu" đã trở thành bầu bạn, thành ngÆ°á»i, hay ít nhất, má»™t bá»™ phận nào đó trong con ngÆ°á»i. Tại sao lối "đối thoại" trên đây lại là má»™t đặc tính của nhi đồng? Vì trẻ con Æ°a nói chuyện vá»›i chó, mèo hay nắm lấy những vật bất Ä‘á»™ng mà chÆ¡i, "giao thiệp" vá»›i những vật ấy nhÆ° con ngÆ°á»i, tạo má»™t Ä‘á»i sống tinh thần linh Ä‘á»™ng cho má»i sinh vật và tÄ©nh vật.

     Nhà thÆ¡ cÅ©ng thế: Hàn Mặc Tá»­ chÆ¡i vá»›i trăng, ngủ vá»›i trăng, trong tuyệt đỉnh của Ä‘au thÆ°Æ¡ng, Hàn đã "dìm hồn xuống má»™t vÅ©ng trăng êm, cho trăng ngập dần lên tá»›i ngá»±c". Phạm Duy bÆ°á»›c theo ngÆ°á»i yêu, để cùng "nối gót ngÆ°á»i vào dÄ© vãng nhiệm mầu có lÅ© ká»· niệm trÆ°á»›c sau" và có thể Xuân Diệu đã cảm hứng từ câu thÆ¡ của Nguyá»…n Trãi "lại có hòe hoa chen bóng lục" để vẽ nên những bức hoạt há»a đầy hình ảnh vá»›i những "nhân vật" cá», hoa, trăng, gió:

  Chen lá lục, những búp lài mở cá»­a
  Há»›p bóng trăng đầy miệng nhá» xinh xinh
  Vì gió im, và đêm cứ làm thinh
  Ãoàn giây phút cÅ©ng lần khân, nghỉ đã.


     Sâu hÆ¡n Xuân Diệu, Hàn Mạc Tá»­ tạo nên má»™t bối cảnh phi thÆ°á»ng mà gió, trăng, vạn vật, trá»i, đất ... Ä‘á»u đắm trong vÅ© trụ nhân sinh vá»›i những u sầu, bi lụy, Ä‘oạn trÆ°á»ng của con ngưòi:

  Bá»—ng đêm nay trÆ°á»›c của bóng trăng quỳ
  Sấp mặt xuống uốn mình theo dáng liá»…u
  Lá»i nguyện gẫm xanh nhÆ° màu huyá»n diệu
  Não nê lòng viá»…n khách giữa cÆ¡n mÆ¡
  Trá»i từ bi cảm Ä‘á»™ng ứa sÆ°Æ¡ng má»
  Sai gió lại lay hồn trong kẽ lá
  Trăng choáng váng vá»›i hoa tàn cùng ngã


     Vậy đặc tính của thÆ¡ là tạo Ä‘á»i sốngtinh thần và thể xác cho vạn vật và cho những ý niệm trừu tượng nhÆ° thá»i gian, không gian, dÄ© vãng, ká»· niệm ... Bởi vì, nhà thÆ¡, khi sáng tác đã hòa mình vá»›i vạn vật: con ngÆ°á»i, cá» cây, đêm, ngày, hạt cát hay vÅ© trụ Ä‘á»u "bình đẳng" và có má»™t linh hồn: Chúng ta thấy lại quan niệm tạo vật huyá»n đồng của Lão Trang trongtính nhi đồng của thi nhân theo quan Ä‘iểm của Vico và gần cận vá»›i tính ngây ngô -naïf- trong há»™i há»a.

     Tuy lối nói của nhà thÆ¡ tá»±a nhÆ° lối xá»­ sá»± của trẻ thÆ¡, nhÆ°ng không có nghÄ©a là trẻ con biết làm thÆ¡: Nhà thÆ¡, vá»›i cách nói đặc biệt, sáng chế ra má»™t loại "thần thoại" ở đó muôn loài Ä‘á»u bình đẳng, giống nhÆ° trẻ con "đối thoại" vá»›i muôn loài. NhÆ°ng muốn sáng tạo, thi nhân còn phải làm hÆ¡n nữa: Ngoài tri thức và kinh nghiệm sống, nhà thÆ¡ còn phải tạo dá»±ng kỹ thuật thi ca.
 
 

*

     Phân tích hành trình kỹ thuật đó, Sartretrong Qu'est-ce que la littérature cho rằng thi nhân dùng chữ nhÆ° dùng đồ vật mà không dùng chữ nhÆ° dấu hiệu (Les mots comme des choses et non comme des signes).

     Bình thÆ°á»ng, đáng lẽ ngÆ°á»i ta gá»i sá»± vật nhá» các danh từ nhÆ° cái ghế, cái bàn ... thì nhà thÆ¡ lại bắt đầu tiếp xúc vá»›i sá»± vật trÆ°á»›c. Sau đó má»›i quay lại ngôn ngữ, coi chữ nghÄ©a nhÆ° những đồ vật (mot-chose), mân mê, sá» mó, dò dẫm ngôn ngữ để tìm ra má»™t thứ ánh sáng riêng. Sau đó, nhà thÆ¡ liên lạc những tÆ°Æ¡ng quan giữa ba yếu tố: sá»± vật, ngôn ngữ và đất trá»iđể tạo ra hình ảnh.

     Sá»± phân tích của Sartre giải thích cảm giác của chúng ta khi Ä‘á»c thÆ¡: Hình ảnh trong ngôn ngữ nhà thÆ¡ vá» rặng liá»…u, vầng trăng không giống hình ảnh rặng liá»…u, vừng trăng trong Ä‘á»i sống thông thÆ°á»ng của chúng ta. CÅ©ng cảnh ấy, ta đã nhìn đến cả trăm lần, nhÆ°ng dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ ánh sáng của Hàn Mặc Tá»­, chúng ta có cảm tưởng lần đầu tiên chiêm ngưỡng:

  Trăng nằm sóng soải trên cành liá»…u
  Ãợi gió đông vỠđể lả lÆ¡i.
     Trong viá»…n ảnh và cận ảnh của má»™t đêm trăng, hay chỉ là ảo ảnh và thá»±c tại của má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i, trá»i Ä‘ang lá»™ng gió. Xuân Diệu đã nhập hồn trong gió, trong trăng, trong ảo ảnh, trong thá»±c tại để ghi lại "quang cảnh" má»™t đêm trăng chÆ°a từng thấy bao giá»:
  Tôi vẫn có hồn tôi trong gió ấy
  Vì xÆ°a kia ngồi nghỉ dÆ°á»›i trăng sao
  Từng mảnh biếc hồn tôi trăng đã lấy
  Gió Ä‘em luôn Ä‘i tận tháng năm nào.


     Vậy đặc Ä‘iểm thứ hai của nhà thÆ¡ là nhà thÆ¡ không dùng chữ nhÆ° những dấu hiệu để chỉ định, giải thích, mà dùng chữ nhÆ° chất liệu (1). Nhà thÆ¡ tụ hợp, biến đổi, giao ứng những chất liệu ấy vá»›i nhau, sai khiến màu sắc, âm thanh, khiến chúng hấp dẫn nhau, xô đẩy nhau, "đốt cháy" nhau, nhào lá»™n trong tâm hồn, quyện thành má»™t "thể" má»›i: ấy là thÆ¡.

     Nói khác Ä‘i, nhà thÆ¡ dùng chữ nghÄ©a để làm thÆ¡, giống nhÆ° há»a sÄ© dùng mầu để vẽ tranh, hay nhà Ä‘iêu khắc dùng đá hoặc thạch cao để tạc tượng.

     Má»™t mặt khác, khi chúng ta đã chấp nhận làm thÆ¡ tức là làm cho má»i vật có linh hồn, thì ngẫu nhiên, chính những chữ trong thÆ¡, tá»± nó cÅ©ng đã có má»™t linh hồn và từ đó, tạo cho tác phẩm má»™t bản chất riêng biệt và Ä‘á»™c đáo. Ví dụ, hai câu:

 Trải vách quế gió vàng hiu hắt
  Mảnh vÅ© y lạnh ngắt nhÆ° đồng


     Trải đây có hể là trải ra mà cÅ©ng có thể là trải qua: Trải qua má»™t cuá»™c bể dâu (Kiá»u), có ngÆ°á»i Ä‘á»c là giải qua. Gió vàng (dịch từ kim phong) là gió thu. Sá»± mập mỠý nghÄ©a đến từ những chữ vách quế, vÅ© y.

     Có ba lối giải thích vách quế: Có thể là vách mùa thu (vì quế đến thu thì tốt), nhÆ°ng lại Ä‘iệp ý vá»›i gió vàng. CÅ©ng có ngÆ°á»i cho là phách quế (tức quế phách) nghÄ©a là mặt trăng. NghÄ©a thứ ba dá»±a trên Ä‘iển tích: Ngày trÆ°á»›c cung của nàng TrÆ°Æ¡ng Lệ Hoa có cá»­a sổ tròn, hình mặt trăng, trÆ°á»›c cá»­a trồng cây quế. Cho nên, vách quế còn được dùng để chỉ nÆ¡i các cung phi ở.

     VÅ© y cÅ©ng có ba nghÄ©a: Có thể là chiếc áo để múa, cÅ©ng có thể là chiếc áo dệt bằng lông chim của đạo sÄ© hay là chiếc áo lót bằng lông chim mặc cho ấm.

     Cả hai câu thÆ¡ ghép lại, có nghÄ©a: Ãá»i ngÆ°á»i cung nữ trải bao ngày tháng bị giam lá»ng chốn cung quế, dù khoác áo ấm lót lông chim mà ngÆ°á»i vẫn lạnh ngắt nhÆ° đồng.

     NhÆ°ng nếu "diá»…n nghÄ©a" ra nhÆ° thế, hai câu thÆ¡ trở thành tầm thÆ°á»ng, mất hết sức lôi cuốn. Sức quyến rÅ© của hai câu tuyệt bút còn nằm trong sá»± mập má» của hình ảnh:vách quế và vÅ© y, làm ta liên tưởng tá»›i cung trăng: ngÆ°á»i trên cung trăng thÆ°á»ng bận vÅ© y múa khúc nghê thÆ°á»ng. NgÆ°á»i cung nữ, phải chăng là hình ảnh Hằng Nga lạnh lẽo trên cung Quảng (cung Quảng Hàn = cung rất lạnh). Và những phụ âm Ä‘iệp (g, v, h): giải vách quế gió vàng hiu hắt, những Ä‘iệp ý: gió vàng, vách quế(gió thu, vách mùa thu) càng làm đậm tính chất không dứt khoát -mà Valéry gá»i là  hésitation entre le son et le sens- do dá»± giữa âm và nghÄ©a.

     Tóm lại cái ma lá»±c trong hai câu thÆ¡ của Ôn NhÆ° Hầu chỉ có thể giải thích bằng: má»—i chữ, má»—i câu, má»—i vần đã có má»™t tâm sá»±, má»™t linh hồn, má»™t cuá»™c Ä‘á»i riêng, khiến má»—i lần Ä‘á»c đến, chúng ta có cảm tưởng nhÆ° tất cả "hÆ¡i lạnh" trong má»—i chữ toát ra, thấm vào tâm can, buá»™c mình sống lại vá»›i Ôn NhÆ° hay ngÆ°á»i cung nữ bị bá» quên -nhÆ° Hằng Nga trên cung Quảng- những chiá»u nối chiá»u, tàn úa theo nhau, cùng đếm ná»—i cô Ä‘Æ¡n, lạnh lùng Ä‘i qua trên vai, trên áo.

*

     Trong thá»±c tế, má»—i hành Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i thÆ°á»ng do nhu cầu hoặc ích lợi thúc đẩy. Hành Ä‘á»™ng chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện. Cho nên, hành Ä‘á»™ng hay bị bá» qua, chỉ có kết quả (hay mục đích) là đáng kể. Ví dụ: khi giÆ¡ tay bật đèn, tôi ý thức rất mÆ¡ hồ vá» cá»­ chỉ của tôi, nhÆ°ng tôi lại thấy rõ ánh sáng chói lòa của ngá»n đèn tá»a ra căn phòng (so sánh của Sartre).

     Tản văn cÅ©ng vậy, trong tản văn, bài văn chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để đạt ý. Ãá»c xong bài viết, văn có thể bá», chỉ cần giữ lại ý nghÄ©a: Ãược ý phải quên lá»i (Trang Tá»­). Do đó, văn chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để đạt ý.

     ThÆ¡ đảo lá»™n liên hệ đó. Trong thÆ¡, mục đích không còn thiết yếu nữa, mục đích đôi khi chỉ là cái cá»› để hành Ä‘á»™ng. Cái bình chỉ là cái cá»› cho ngÆ°á»i thiếu nữ yêu kiá»u giÆ¡ tay cắm mấy bông hoa. NhÆ°ng những đóa hoa tÆ°Æ¡i đẹp kia cÅ©ng chỉ là cái cá»› để thi nhân nói lên tâm tình chan chứa của mình vá»›i ngÆ°á»i đẹp. Và trá»i mÆ°a chỉ là phÆ°Æ¡ng tiện để diá»…n tả những nồng nàn, âu yếm:

  Trá»i mÆ°a Æ°á»›t bụi, Æ°á»›t bá»
  Ướt cây, Æ°á»›t lá, ai ngá» Æ°á»›t em ...
     Câu ca dao không có nghÄ©a. Hoặc ý nghÄ©a vÆ¡ vẩn. Ngá»› ngẩn nữa. Em Ä‘i dÆ°á»›i mÆ°a, làm sao chẳng Æ°á»›t? Anh há»i chi lẩn thẩn? NhÆ°ng chính ở chá»— lẩn thẩn "ai ngá» Æ°á»›t em" ấy mà nó nên thÆ¡, tình tứ, tuyệt diệu. Cho nên, "ý nghÄ©a trong thÆ¡ của phần đông thi sÄ© có đáng kể gì, nếu bá» hết lá»i thÆ¡" (Rapin).

     Do đó, Ä‘á»c thÆ¡ và Ä‘á»c truyện khác nhau. Muốn thưởng thức truyện, chúng ta không có cách nào hÆ¡n là Ä‘á»c từ đầu đến cuối. Ãá»c thÆ¡, không nhÆ° thế và không cần phải nhÆ° thế. Tình cá», lật vài trang, nếu tìm thấy đôi câu tâm đắc cÅ©ng đủ làm ta sảng khoái, không cần Ä‘i xa hÆ¡n nữa. Biết bao lần chúng ta muốn nói vá»›i nhà thÆ¡ -cho dù tài tình nhất-: sao không dừng lại ở đây? Ãi xa thêm làm gì? Thừa, uổng quá!

     Henri Bremond trong cuốn La poésie pure Ä‘Æ°a ra má»™t nhận xét dí dá»m: Ãối vá»›i văn xuôi, chúng ta có thể hô: Tiến lên! Và nếu câu chuyện dài dòng, mãi không Ä‘i đến kết, mình có thể ăn gian vừa Ä‘á»c vừa nhẩy. Ãá»c thÆ¡, ngược lại, bÆ°á»›c Ä‘i má»™t bÆ°á»›c, giây giây lại ... phải dừng, và ông viết: "Nhà thÆ¡ cho chúng ta rất nhiá»u mà chỉ cần rất ít so vá»›i nhà văn."

     Nếu nhà văn, trong cách mô tả, lối kể chuyện, hay lá»i giải thích, biện luận ... cốt cống hiến cho ta cái "ý nghÄ©a", thì nhà thÆ¡ (dù thÆ¡ có nghÄ©a) cÅ©ng không cần đến ý nghÄ©a, vẫn cho phép ta cảm thông và thưởng thức tác phẩm của há». Biết bao ngÆ°á»i bình dân thuá»™c lòng những câu Kiá»u mà có cần hiểu ý nghÄ©a ra sao? Bao nhiêu thí sinh Ä‘i thi tú tài "bình" sai thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, Bà Huyện Thanh Quan, Cao Bá Quát, ... ?

     Valéry viết: "NgÆ°á»i ta gán nghÄ©a gì thì thÆ¡ tôi nghÄ©a ấy. NghÄ©a nào tôi định, chỉ đúng vá»›i tôi, và không thể buá»™c ai thừa nhận."

     Má»™t đặc Ä‘iểm khác: Văn chỉ phản ảnh thá»±c tế trên bá» mặt. ThÆ¡, tuy bá» ngoài có vẻ xa thá»±c tế, nhÆ°ng xét kỹ lại gần gÅ©i thá»±c tế hÆ¡n văn, vì thÆ¡ Ä‘i từ hành Ä‘á»™ng đến mục đích, trong khi văn chỉ chú trá»ng đến mục đích của con ngÆ°á»i. Trong cùng má»™t bối cảnh, má»™t Ä‘á» tài, văn chỉ đạt được má»™t trong những khía cạnh: hoặc mô tả, hoặc giải thích, hoặc diá»…n nghÄ©a, hoặc bình luận, v.v.... Trong khi thÆ¡ mở cho ta nhiá»u bình diện khác, thÆ¡ biến hóa từ chữ nghÄ©a sang hình ảnh rồi từ hình ảnh sang tâm cảm, sang hoài cảm .... Trong Thăng Long thành hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan, Ao thu của Nguyá»…n Khuyến hay Ông đồ của VÅ© đình Liên, ... Thăng Long, ao thu, ông đồ, ... chỉ là những bối cảnh, những cá»­a ngõ dẫn ta tá»›i má»™t vÅ© trụ khác: vÅ© trụ hình ảnh, âm thanh, màu sắc của quá khứ, trong đó tâm hồn con ngÆ°á»i thoát khá»i sá»± kiá»m tá»a của lý trí, sống những giây phút thần tiên, má»™ng ảo, ngụp lặn trong nhá»› thÆ°Æ¡ng, luyến tiếc, ngậm ngùi....

     Có thể nói: Văn thuá»™c lãnh vá»±c diá»…n đạt, thÆ¡ thuá»™c phạm vi cấu tạo, hay má»™t cách triết lý hÆ¡n, "Tản văn thuá»™c phía con ngÆ°á»i, thi ca thuá»™c phe Thượng Ãế" (Sartre). Valéry đã nói lên sá»± khác biệt sâu xa ấy, khi ông viết: "Bản chất của tản văn là biến Ä‘i, nghÄ©a là bị hiểu mất, là tan nát, tiêu hủy không cưỡng lại được, hoàn toàn bị thay thế bằng hình ảnh để dẫn đến ý nghÄ©a của nó theo quy Æ°á»›c ngôn ngữ ... VÅ© trụ thá»±c tế là má»™t tập hợp các mục đích. Mục đích đạt rồi,lá»i nói tiêu tan .... NhÆ°ng thÆ¡ đòi há»i và gợi ra má»™t vÅ© trụ khác, tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° vÅ© trụ âm thanh, trong đó ý nhạc nẩy sinh và tiêu tán. Trong vÅ© trụ thÆ¡, âm hưởng Ä‘i trÆ°á»›c nguyên do, và hình ảnh chẳng những không tiêu tan trong mục đích mà còn được van nài ở lại." (Variété)

     Những nhận xét trên đây giúp chúng ta Ä‘Æ°a ra yếu tính thứ ba của thÆ¡ và cÅ©ng là sá»± khác biệt căn bản giữa văn và thÆ¡: Giá trị của văn nằm trong ý tưởng. Giá trị của thÆ¡ nằm trong má»—i chữ, má»—i vần, không cần qua trung gian của ý tưởng. Nói theo ngữ há»c: "ThÆ¡ là ngôn ngữ tá»± lấy mình làm cứu cánh." (Jakobson)

*

     Khi viết:

  NgÆ°á»i Ä‘i Châu Má»™c chiá»u sÆ°Æ¡ng ấy
  Có thấy hồn lau nẻo bến bá»
  Có nhá»› dáng ngÆ°á»i trên Ä‘á»™c má»™c
  Trôi dòng nÆ°á»›c lÅ© hoa Ä‘ong Ä‘Æ°a.
Quang DÅ©ng không có ý há»i ai lên Châu Má»™c trong buổi chiá»u sÆ°Æ¡ng nào đó có nhìn thấy phong cảnh hữu tình không, mà Quang DÅ©ng khÆ¡i trong ta ná»—i nhá»› thÆ°Æ¡ng, mất mát, nuối tiếc, ngậm ngùi, những ngày tháng, những ká»· niệm, những ảo ảnh đã tan biến trong Ä‘á»i. Quang DÅ©ng gợi trong ta má»™t trạng thái bằng cách hồi sinh, tái tạo những gì đã mất, đồng thá»i phản ảnh tâm trạng chính mình. Nhà thÆ¡ không dùng ngôn ngữ để nhắn nhủ, giải thích, mà dùng ngôn ngữ để truyá»n cảm. "Thi nhân khÆ¡i gợi trong ta má»™t trạng thái"(Valéry). Nhà thÆ¡ trao cho ta má»™t công trình nghệ thuật, nhÆ° há»a sÄ© cống hiến má»™t bức tranh, nhạc sÄ© tặng má»™t khúc nhạc, chúng ta thẩm thấu nghệ thuật trong thÆ¡, trong tranh, trong nhạc tùy theo tâm cảm, khả năng, trình Ä‘á»™ và hoàn cảnh má»—i ngÆ°á»i. Thoát ra ngoài hệ thống ngôn ngữ bình thÆ°á»ng,"thÆ¡ là tiếng nói của ná»™i tâm không giống má»™t thứ tiếng nói nào khác" (Croce). Nhà thÆ¡ diá»…n tả mà không chỉ định, chỉ định mà không dùng tên. Tiếng nói của nhà thÆ¡ là tiếng nói gián tiếp bằng những tÆ°Æ¡ng quan, bằng những đồng âm, đồng cảm. Cùng là ngá»n lá»­a, nhÆ°ng ngá»n lá»­a của nhà thÆ¡ gợi trong ta những đắm say, cuồng nhiệt của cuá»™c Ä‘á»i:
  Có những ngá»n lá»­a cháy tàn năm tháng
  Mà không để lại tro.
                                             (Huy Cận)


     Bằng những buông lá»ng giữa chừng, bằng những lá»i không ngá», nhà thÆ¡ gợi lên vÅ© trụ mênh mông, tha thiết,ngang trái, thÆ°Æ¡ng Ä‘au và muôn vàn hạnh phúc của những ngÆ°á»i yêu nhau ra ngoài giá»›i tuyến:

  Có những vợ chồng
  Không là trăm năm
  Mà tình yêu thÆ°Æ¡ng
  ...
               (Quang DÅ©ng)


     ThÆ¡ buá»™c ta sống cao hÆ¡n, sâu lắng hÆ¡n, đồng thá»i cÅ©ng nâng ngôn ngữ đến trình Ä‘á»™ thiêng liêng, huyá»n diệu, be bá» bằng những áng mây, những màn sÆ°Æ¡ng mỠảo. "Tôi tập cho quen thói nhìn qua ảo giác, thật quả tôi trông má»™t nhà máy mà thấy má»™t ngôi Ä‘á»n" (Rimbaud). Cho nên, Florence có thể là tên má»™t thành phố, má»™t bông hoa, má»™t ngÆ°á»i đàn bà, má»™t thành phố đầy hoa hay má»™t đóa hoa trong thành phố ...

     Tính chất khói sÆ°Æ¡ng, phiếm định trong thÆ¡, tuy vậy, gắn liá»n vá»›i cuá»™c Ä‘á»i hÆ¡n tản văn, vì ngẫm cho cùng, trong cuá»™c sống, cái gì chẳng mÆ¡ hồ. Những Ä‘iá»u chúng ta thấy đúng ngày nay, chÆ°a chắc đã đúng ngày mai. Những "sá»± thật" chúng ta thấy tận mắt, đôi khi chỉ là má»™t phần sá»± thật hay không phải là sá»± thật. Vậy càng tìm cách soi tá» cuá»™c Ä‘á»i, ta càng phủ nhận cuá»™c Ä‘á»i và càng làm cho cuá»™c Ä‘á»i bâng khuâng, trăm nghÄ©a, chúng ta lại càng Ä‘i đến chá»— nhận diện cuá»™c Ä‘á»i và nhận diện thi ca....

Paris 3/1991

 
Chú thích:

(1) Quan niệmnhà thơ dùng chữ như chất liệu của Sartre tuy có vẻ trái với quan niệm của Ferdinand de Saussure: Ngôn ngữ là hình thức, không phải là chất liệu, nhưng không mâu thuẫn mà bổ xung cho nhau: Saussure nói vỠcấu trúc ngôn ngữ nói chung, Sartre nói đến cấu trúc nghệ thuật của ngôn ngữ trong thơ nói riêng.
 

© 1991-1995 Thụy Khuê



 Trở Vá»