Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc ThÆ¡ II. Những Ä‘iá»u đã viết |
Bà i tiểu luáºn
bằng quốc ngữ đầu tiên phân tÃch bản chất thÆ¡ có lẽ
là bà i "Thơ ta và thơ tây" của
Phạm Quỳnh, xuất hiện năm 1917 trên Nam Phong Tạp ChÃ. Phạm
Quỳnh đưa ra một định nghĩa rất đơn giản vỠthơ: "Ta
coi thơ tức là vẽ, và vẽ tức là thơ; thơ là vẽ bằng
lá»i, bằng thanh âm, vẽ là thÆ¡ bằng hình, bằng mà u sắc
[...].
Muốn là m bà i thÆ¡, trong trà phải tưởng tượng ra má»™t cái cảnh, hoặc là cảnh thiên nhiên, hoặc là cảnh trong tâm giá»›i, rồi dùng những âm hưởng thÃch đáng mà gá»i, mà kêu nó lên, khiến cho ngÆ°á»i nghe cÅ©ng phải tưởng tượng nhÆ° thế. Hai Ä‘Ã ng cùng là vẽ cả, má»™t Ä‘Ã ng là vẽ cách trá»±c tiếp, má»™t Ä‘Ã ng là vẽ cách gián tiếp, nhÆ°ng Ä‘á»u là muốn khêu gợi ra má»™t mối tÆ° tưởng cảm tình trong tâm trà ngÆ°á»i ta váºy." Khó mÃ
tìm má»™t định nghÄ©a rõ rà ng và ngắn gá»n hÆ¡n,vừa nói lên
mối tÆ°Æ¡ng quan giữa thi và há»a, vừa xác định những yếu
tÃnh của thÆ¡: dùng ngôn ngữ là m chất liệu để tạo hình
(thiên nhiên hoặc tâm cảnh), khêu gợi cảm tình trong tâm
trà ngÆ°á»i Ä‘á»c.
Trong Nhà Văn Hiện Ãại (1942), VÅ© Ngá»c Phan có giá»›i thiệu cuốn ChÆ°Æ¡ng Dân Thi Thoại của Phan Khôi, in năm 1936 tại Huế. Theo nháºn định của VÅ© Ngá»c Phan thì đây là cuốn sách biên táºp và bình thÆ¡ có giá trị. Hoà ng Văn Chà trong Trăm Hoa Ãua Nởû Trên Ãất Bắc (1959) cho rằng ChÆ°Æ¡ng Dân Thi Thoại còn có tên là Nam Âm Thi Thoại, in khoảng 1930 tại Hà Ná»™i, đến năm 1936 in lại, đổi tên là ChÆ°Æ¡ng Dân Thị Thoại. ChÆ°Æ¡ng Dân là bút hiệu khác của Phan Khôi. Váºy Nam Âm Thi Thoại có thể xem nhÆ° là cuốn sách bình thÆ¡ đầu tiên viết bằng chữ quốc ngữ. * Hà n Mặc
Tá» trong thÆ° viết cho Hoà ng Trá»ng Miên tháng 6 năm 1939 (in
lại trong táºp ChÆ¡i giữa mùa trăng) Ä‘á» ra quan niệm
vỠthơ dựa trên thánh chúa:
"̇ȩc Ch̼a
Trá»i đã tạo ra trăng, hoa, nhạc, hÆ°Æ¡ng, để cho ngÆ°á»i Ä‘á»i
hưởng thụ, nhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘á»i u mê phần nhiá»u không biết
táºn hưởng má»™t cách say sÆ°a (...). Vì thế, trừ hai loà i trá»ng
vá»ng là "thiên thần và loà i ngÆ°á»i" ra, Ãức Chúa Trá»i phải
cho ra Ä‘á»i má»™t loà i thứ ba nữa: loà i Thi SÄ© (...). Thi sÄ©
rÆ¡i xuống cõi Ä‘á»i, bÆ¡ vÆ¡, bỡ ngỡ và lạ lùng, không có
lấy má»™t ngÆ°á»i hiểu mình (...).
Quan niệm huyá»n
diệu vỠthơ trên đây của Hà n Mặc TỠtuy không chủ xướng
một lý thuyết vỠthơ, nhưng đã phản ảnh chân thà nh tâm
hồn và động cÆ¡ sáng tác của thi sÄ©, đồng thá»i nói lên
mối tÆ°Æ¡ng quan giữa thi nhân và trá»i đất, giữa thÆ¡ vÃ
nhạc, thÆ¡ và các ngà nh nghệ thuáºt khác.
* Trong NhÃ
Văn Hiện Ãại, táºp III (1942), VÅ© Ngá»c Phan dà nh riêng
phần VI để viết vỠmột số nhà thơ trong phong trà o Thơ
Má»›i.
* Năm 1941, nhóm Xuân Thu Nhã Táºp(2) -Nguyá»…n Ãá»— Cung, Phạm văn Hạnh, Nguyá»…n Xuân Sanh, Ãoà n Phú Tứ, Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Ngá»c và Nguyá»…n Xuân Khoát- dÆ°á»›i lối trình bầy đôi khi bà hiểm, Ä‘Æ°a ra má»™t số lý thuyết má»›i mẻ vá» thÆ¡, há»a và nhạc, tìm mối tÆ°Æ¡ng quan máºt thiết giữa ba ngà nh nghệ thuáºt và xác định má»™t triết lý thi ca nằm trong tinh thần chữ Ãạo của Ãông phÆ°Æ¡ng. Bằng láºp luáºn có hệ thống, phát xuất từ ná»n tảng tÆ° tưởng Tây phÆ°Æ¡ng: tá»± do hưởng thụ, Ä‘á» cao vai trò của giác quan (trÆ°á»›c khi dùng những phÆ°Æ¡ng thức lý trÃ, có ý thức, có hệ thống để phán Ä‘oán (...) chúng ta đã chịu sức quyến rÅ© của mùi thÆ¡m), và cá nhân chủ nghÄ©a: (thÆ¡ chỉ là má»™t sá»± nhá»› lại, má»™t cuá»™c trở vá» của thi sÄ© trong cái tôi của mình nằm trong sá»± váºt); nhóm Xuân Thu Nhã Táºp phủ nháºn tÆ° tưởng Tây phÆ°Æ¡ng để quay vá» vá»›i triết lý Ãông phÆ°Æ¡ng. Ãoà n Phú Tứ từ bá» cái "tôi" hẹp hòi của Tây phÆ°Æ¡ng để bÆ°á»›c sang cái "ta" Ãông phÆ°Æ¡ng, vá»›i hy vá»ng tìm ra chân lý trong cái "ta" vô cùng vô táºn: "Tôi đã thu trá»n trong kén, nhÆ° con tằm tá»± vÆ°Æ¡ng mãi dây oan", "Ta là tất cả, vì tất cả đã bừng sáng trong ta", "Thoát cái tôi dà y đặc, tối tăm, ta đã sáng suốt vÆ°Æ¡n tá»›i cõi vô cùng bằng Tình Yêu, bằng ThÆ¡, bằng Tin Tưởng". Cái "ta" của Ãoà n Phú Tứ, nhìn má»™t cách nà o đó, là tÃnh cách Ä‘a ngã và vô ngã trong thÆ¡ hiện đại (chúng tôi sẽ trở lại vấn Ä‘á» nà y).Theo láºp luáºn đó, từ cái "ta" lồng lá»™ng đẹp vô cùng ấy nẩy sinh "Cái Ãẹp" và "Sá»± Tháºt", hai yếu tố căn bản cấu tạo nên ThÆ¡. "ThÆ¡ là má»™t cái gì không giải thÃch được ... Nó trà n sóng sang ngÆ°á»i Ä‘á»c, được rung Ä‘á»™ng theo nhịp Ä‘iệu của Tuyệt Ãối ... Ta là chiếc Ä‘Ã n muôn dây, rung theo nhịp Ä‘iệu của vô cùng, và trên cánh nhạc, ta cảm thông vá»›i sá»± tháºt của Trá»i Ãất, sá»± tháºt tuyệt đối". Váºy ThÆ¡ là Ãạo và Xuân Thu Nhã Táºp vẽ cái vòng: Cách trình bà y có vẻ kỳ bà trên đây chỉ giãi bầy má»™t láºp thuyết Ä‘Æ¡n giản và chÃnh xác: Ãạo là căn bản phát sinh ra Âm DÆ°Æ¡ng trong tạo váºt. Nhà thÆ¡ khi sáng tạo, hòa mình vá»›i vạn váºt và chỉ trong cõi tạo váºt huyá»n đồng má»›i có thể có Rung Ãá»™ng. Má»i Rung Ãá»™ngthể hiện nên ThÆ¡. Do đó ThÆ¡ là con Ä‘Æ°á»ng dẫn đến Ãạo và Ãạo lại nẩy sinh Âm DÆ°Æ¡ng ... Quỹ đạo tròn ấy là vòng tÆ°Æ¡ng sinh trong Xuân Thu Nhã Táºp. Phủ nháºn tÆ° tưởng Tây phÆ°Æ¡ng chỉ là má»™t cách nói, vì nghiệm cho cùng triết lý Ãông Tây có nhiá»u chá»— gặp nhau: Láºp thuyết "Ãạo là nguồn gốc sá»± váºt" và thuyết "tÆ°Æ¡ng đối" của Trang Tá» không xa láºp thuyết "Bản thể là nguồn gốc sá»± váºt" của Parménide và thuyết "vạn váºt biến đổi" của Héraclite. Sau nà y Nietszche chủ trÆ°Æ¡ng xóa bá» bản thể, quên bản thể lại cà ng gần vá»›i thuyết "tạo váºt huyá»n đồng" của Trang Tá» hÆ¡n nữa. Váºy cái Tôi Tây phÆ°Æ¡ng, đẩy đến cùng, chÃnh là bản thể của sá»± váºt, phần tinh khiết sâu kÃn nhất và cÅ©ng là cái Ta Ãông phÆ°Æ¡ng, nói theo Trang Tá», là "tÃnh tá»± nhiên" hay Ãạo trong vạn váºt. Hà nh Ä‘á»™ng theo cái tôi, trong trÆ°á»ng hợp đó là hà nh Ä‘á»™ng theo "tÃnh tá»± nhiên" hay thể hiện "tá»± do tuyệt đối" trong con ngÆ°á»i. Ãi tiên phong trong việc đổi má»›i tÆ° tưởng và mở rá»™ng thi ca, Xuân Thu Nhã Táºp muốn Ä‘á» xÆ°á»›ng quan niệm tá»± do tuyệt đối trong sáng tác, phát xuất từ triết lý cả Ãông lẫn Tây. Phân biệt giá trị giữa văn và thÆ¡: văn nói lên phần ý thức (conscient) minh bạch và sáng sủa, trong khi thÆ¡ thể hiện phần vô thức (inconscient) u uẩn và huyá»n diệu trong tâm hồn con ngÆ°á»i. NhÆ°ng tÃnh cách siêu thá»±c trong thÆ¡ của há» quá má»›i đối vá»›i tháºp niên 40 ở Việt Nam, và sau 45 gặp phải bức tÆ°á»ng ngăn cản của Cách mạng, vì thế cho đến nay không mấy ai nháºn định đúng mức giá trị của Xuân Thu Nhã Táºp. * Năm 1949, Nguyá»…n đình Thi viết bà i "Mấy ý nghÄ© vá» thÆ¡"(3), má»™t tiểu luáºn sâu sắc và cô Ä‘á»ng. Ông quy định bản chất thi ca: "MÆ°a phùn buổi chiá»u gợi những câu thÆ¡ nà o nhá»› nhung, nhÆ°ng chÃnh ná»—i nhá»› nhung gặp buổi chiá»u mÆ°a mà muốn thì thầm những câu thÆ¡ chÆ°a thà nh hình rõ [...] Tâm hồn chúng ta có má»™t rung Ä‘á»™ng thÆ¡ khi nó ra khá»i tình trạng bình thÆ°á»ng [...]. Là m thÆ¡, ấy là dùng lá»i và những dấu hiệu thay cho lá»i nói -tức là chữ- để thể hiện má»™t trạng thái tâm lý Ä‘ang rung chuyển mạnh mẽ khác thÆ°á»ng [...]. Ãiá»u kỳ diệu ở thÆ¡ là má»—i tiếng, má»—i chữ ngoà i cái nghÄ©a của nó, ngoà i công dụng gá»i tên cho má»i sá»± váºt bá»—ng tá»± phá tung mở rá»™ng ra, gá»i đến chung quanh nó má»™t vùng ánh sáng rung Ä‘á»™ng... Sức mạnh nhất của câu thÆ¡ là ở sức gợi ấy." Nguyá»…n
đình Thi trình bầy sự khác biệt giữa văn và thơ, những
nguyên nhân khiến nghệ sĩ sáng tác và tác dụng tình cảm
của thi ca, nghệ thuáºt tạo hình, tâm trạng và rung Ä‘á»™ng
của nhà thÆ¡, cảm hứng của thi nhân, khả năng truyá»n cảm
của thi ca trong Ä‘á»i sống tâm hồn.
* Nếu Nguyễn
đình Thi, Văn Cao, ... là những ngÆ°á»i khai phá thÆ¡ tá»± do sau
45, thì từ 1956, Thanh Tâm Tuyá»n là ngÆ°á»i xây dá»±ng cho thÆ¡
tự do một nội dung hà nh trang tư tưởng trên tâm thức con
ngÆ°á»i và phong cách thể hiện nghệ thuáºt. Từ chối quan
niệm thi nhân và thi ca cổ Ä‘iển, Thanh Tâm Tuyá»n viết: "Vần
của nó (thơ tự do) là vần ẩn giấu cách xa (có thể đi
tới khác âm, nghịch thanh), nhịp điệu của nó ... là một
thứ nhịp điệu rộng rãi, phức tạp ở một trình độ nghệ
thuáºt cao hÆ¡n đối vá»›i thứ nhịp Ä‘iệu Ä‘Æ¡n giản rút gá»n
...
(Nỗi buồn trong
thơ hôm nay, 1956, in lại trên VĂN, số đặc biệt Thanh Tâm
Tuyá»n tháng 10/1972)
Trong láºp
luáºn ngôn ngữ cÅ©ng nhÆ° trong sáng tạo thi ca, Thanh Tâm Tuyá»n
mở sinh lộ cho thơ mới đã bế tắc, và o một nội giới
trăn trở, khó khăn, khúc mắc, xót xa, đa diện và cô đơn
của con ngÆ°á»i công nghiệp tháºp ká»· 50. Thanh Tâm Tuyá»n được
coi nhÆ° ngÆ°á»i khai sinh ra phong trà o thÆ¡ tá»± do ở miá»n Nam
sau 54.
* Trong Lược Khảo Văn Há»c (3 táºp) của Nguyá»…n văn Trung, táºp II, Nam SÆ¡n xuất bản năm 1965, phần Ngôn ngữ văn chÆ°Æ¡ng chuyên vá» thÆ¡, Nguyá»…n Văn Trung giá»›i thiệu quan niệm của ba lý thuyết gia: Valéry, Breton, Sartre và trình bầy láºp thuyết của Xuân Thu Nhã Táºp. Vá»›i chủ Ä‘Ãch khảo sát ranh giá»›i giữa văn vần và văn xuôi, tác phẩm cho Ä‘á»™c giả cái nhìn khái quát vá» bản chất và sá»± hình thà nh ngôn ngữ thÆ¡: tÆ°Æ¡ng quan giữa cấu trúc hình thức và rung Ä‘á»™ng tâm linh. Khảo luáºn của Nguyá»…n văn Trung mở cá»a cho ngÆ°á»i Ä‘á»c những khuynh hÆ°á»›ng cáºn đại vá» phê bình và lý luáºn văn há»c, từ đó có má»™t Ä‘iểm tá»±a để cảm nháºn văn chÆ°Æ¡ng nói chung, và thÆ¡ nói riêng. * Năm 1973,
báo Văn (Sà igòn) in ba bà i biên khảo vá» thi há»c của
Ãặng Tiến: ThÆ¡ là gì? ThÆ¡ hay và văn
hay. ThÆ¡ vá»›i ngÆ°á»i xÆ°a.
1. ThÆ¡ khác ngôn ngữ nói chung ra sao? Ngôn ngữ nói chung là phÆ°Æ¡ng tiện để truyá»n đạt tin tức. ThÆ¡ là ngôn ngữ tá»± lấy mình là m cứu cánh:Nói là nói cái gì. Còn là m thÆ¡ là nói để được cái thú nghe lá»i mình nói. Yêu thÆ¡ là yêu những lá»i nói đẹp.Ãây là những bà i tiểu luáºn có tÃnh cách tìm tòi. Ãặng Tiến phân tÃch và giải thÃch má»™t số vấn Ä‘á» cụ thể trong thÆ¡, giúp Ä‘á»™c giả hiểu và thưởng thức thÆ¡, phân biệt thế nà o là văn và thÆ¡, thÆ¡ hay và văn hay. * Năm 1987, xuất hiện cuốn Ngôn ngữ thÆ¡ của Nguyá»…n Phan Cảnh do nhà xuất bản Ãại há»c và giáo dục chuyên nghiệp phát hà nh tại Hà Ná»™i. Ãây là tác phẩm biên khảo vá» thÆ¡ hoà n chỉnh và nghiêm túc nhất từ trÆ°á»›c đến giá». Nguyá»…n Phan Cảnh dùng những lý thuyết vá» ngữ há»c hiện đại (Jakobson) để phân tÃch hình thức và ná»™i dung thi ca, khu biệt văn vá»›i thÆ¡. Tác phẩm có tÃnh cách nghiên cứu chuyên môn cho nên khó đến vá»›i Ä‘á»™c giả trung bình. * Ở hải
ngoại, gần đây, Nguyá»…n HÆ°ng Quốc viết hai cuốn tiểu luáºn
"Tìm hiểu nghệ thuáºt thÆ¡ Việt Nam" (Quê Mẹ - Paris,
1988) và "Nghĩ vỠthơ" (Văn Nghệ - California, 1990).
"Gió vẫn có đấy chứ, quen thuá»™c lắm mà , từ bao nhiêu Ä‘á»i rồi, nhÆ°ng phải đợi đến lúc nhà thÆ¡ ra Ä‘á»i, nghiêng mình là m lá, gió má»›i cất thà nh tiếng reo. [...]. Nhà thÆ¡ có sáng tạo được gì đâu? Hắn chỉ là m lá reo để đón gió, là hồ im để đón trăng, là cá» ngá»a mặt để chá» sÆ°Æ¡ng. Hắn nắm bắt và giữ lại cho Ä‘á»i những chất thÆ¡ kÃn đáo nhất, mong manh nhất thoáng qua nhất."Hai táºp tiểu luáºn của Nguyá»…n HÆ°ng Quốc thiên vá» cảm tÃnh, viết theo lối phóng bút, lá»i văn óng chuốt, lượt là , Ãt tÃnh chất tìm tòi nghiên cứu và nhiá»u tÃnh chất bay bÆ°á»›m. * Tìm thÆ¡ trong tiếng nói của Ãá»— Quý Toà n do Thanh Văn xuất bản năm 1992 tại California, Hoa Kỳ, là má»™t táºp tiệp ký (ghi chép nhanh), gồm những bà i tùy bút ngắn rất lý thú ghi lại những cảm xúc khi Ä‘á»c thÆ¡, khi tìm thÆ¡ ... trong văn chÆ°Æ¡ng và trong tiếng nói. Tác giả không chỉ dừng lại ở phần cảm nháºn mà còn Ä‘i sâu và o phân tÃch những cảm nháºn ấy. Ãôi khi diá»…u cợt pha trò, đôi khi dáºm chân suy nghÄ©, đôi khi không ngần ngại chẻ sợi tóc là m tÆ° ... Tác phẩm bắc cầu giữa phân tÃch khoa há»c và cảm nháºn trá»±c giác giữa thiá»n và thá»±c -giữa quan niệm văn chÆ°Æ¡ng và hiện sinh Ä‘á»i sống-.Paris tháng 2/1991 |
(1) Phạm Quỳnh viết ThÆ¡ ta và thÆ¡ tây nhân dịp giá»›i thiệu cuốn Cổ xúy nguyên âm của Ãông Châu Nguyá»…n Hữu Tiến, do Ãông Kinh ấn quán xuất bản, có lẽ là táºp sách quốc ngữ đầu tiên vá» thÆ¡. Sách chia là m 7 mục: 1- Thi, 2- Phú, 3- Kinh nghÄ©a, 4- Văn sách, 5- Ca từ, 6- Văn thÆ°, 7- Ãối liá»…n. Năm 1917 má»›i in xong táºp thứ nhất vá» thÆ¡. Ná»™i dung giảng vá» luáºt là m thÆ¡ và trÃch gần 100 bà i thÆ¡ (Theo VÅ© Ngá»c Phan, Nhà văn hiện đại). Có lẽ chỉ có má»™t táºp đầu vì không thấy ai nhắc đến những táºp sau. (2) TrÃch tà i liệu in ronéo.
(3) Trong táºp Mấy vấn Ä‘á»
văn há»c, in lần thứ hai, 1958, nhà xuất bản Văn Hóa,
Hà Nội, in lại trong Tác phẩm mới, số 3, bộ mới,
1992.
© 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»