Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc ThÆ¡ II. Những Ä‘iá»u đã viết |
Bà i tiểu luáºn
bằng quốc ngữ đầu tiên phân tÃch bản chất thÆ¡ có lẽ
là bà i "Thơ ta và thơ tây" của
Phạm Quỳnh, xuất hiện năm 1917 trên Nam Phong Tạp ChÃ. Phạm
Quỳnh đưa ra một định nghĩa rất đơn giản vỠthơ: "Ta
coi thơ tức là vẽ, và vẽ tức là thơ; thơ là vẽ bằng
lá»i, bằng thanh âm, vẽ là thÆ¡ bằng hình, bằng mà u sắc
[...].
Muốn là m bà i thÆ¡, trong trà phải tưởng tượng ra má»™t cái cảnh, hoặc là cảnh thiên nhiên, hoặc là cảnh trong tâm giá»›i, rồi dùng những âm hưởng thÃch đáng mà gá»i, mà kêu nó lên, khiến cho ngưá»i nghe cÅ©ng phải tưởng tượng như thế. Hai đà ng cùng là vẽ cả, má»™t đà ng là vẽ cách trá»±c tiếp, má»™t đà ng là vẽ cách gián tiếp, nhưng Ä‘á»u là muốn khêu gợi ra má»™t mối tư tưởng cảm tình trong tâm trà ngưá»i ta váºy." Khó mÃ
tìm má»™t định nghÄ©a rõ rà ng và ngắn gá»n hÆ¡n,vừa nói lên
mối tương quan giữa thi và há»a, vừa xác định những yếu
tÃnh cá»§a thÆ¡: dùng ngôn ngữ là m chất liệu để tạo hình
(thiên nhiên hoặc tâm cảnh), khêu gợi cảm tình trong tâm
trà ngưá»i Ä‘á»c.
Trong Nhà Văn Hiện Ãại (1942), VÅ© Ngá»c Phan có giá»›i thiệu cuốn Chương Dân Thi Thoại cá»§a Phan Khôi, in năm 1936 tại Huế. Theo nháºn định cá»§a VÅ© Ngá»c Phan thì đây là cuốn sách biên táºp và bình thÆ¡ có giá trị. Hoà ng Văn Chà trong Trăm Hoa Ãua Nởû Trên Ãất Bắc (1959) cho rằng Chương Dân Thi Thoại còn có tên là Nam Âm Thi Thoại, in khoảng 1930 tại Hà Ná»™i, đến năm 1936 in lại, đổi tên là Chương Dân Thị Thoại. Chương Dân là bút hiệu khác cá»§a Phan Khôi. Váºy Nam Âm Thi Thoại có thể xem như là cuốn sách bình thÆ¡ đầu tiên viết bằng chữ quốc ngữ. * Hà n Mặc
Tá» trong thư viết cho Hoà ng Trá»ng Miên tháng 6 năm 1939 (in
lại trong táºp ChÆ¡i giữa mùa trăng) đỠra quan niệm
vỠthơ dựa trên thánh chúa:
"̇ȩc Ch̼a
Trá»i đã tạo ra trăng, hoa, nhạc, hương, để cho ngưá»i Ä‘á»i
hưởng thụ, nhưng ngưá»i Ä‘á»i u mê phần nhiá»u không biết
táºn hưởng má»™t cách say sưa (...). Vì thế, trừ hai loà i trá»ng
vá»ng là "thiên thần và loà i ngưá»i" ra, Ãức Chúa Trá»i phải
cho ra Ä‘á»i má»™t loà i thứ ba nữa: loà i Thi SÄ© (...). Thi sÄ©
rÆ¡i xuống cõi Ä‘á»i, bÆ¡ vÆ¡, bỡ ngỡ và lạ lùng, không có
lấy má»™t ngưá»i hiểu mình (...).
Quan niệm huyá»n
diệu vỠthơ trên đây của Hà n Mặc TỠtuy không chủ xướng
một lý thuyết vỠthơ, nhưng đã phản ảnh chân thà nh tâm
hồn và động cÆ¡ sáng tác cá»§a thi sÄ©, đồng thá»i nói lên
mối tương quan giữa thi nhân và trá»i đất, giữa thÆ¡ vÃ
nhạc, thÆ¡ và các ngà nh nghệ thuáºt khác.
* Trong NhÃ
Văn Hiện Ãại, táºp III (1942), VÅ© Ngá»c Phan dà nh riêng
phần VI để viết vỠmột số nhà thơ trong phong trà o Thơ
Má»›i.
* Năm 1941, nhóm Xuân Thu Nhã Táºp(2) -Nguyá»…n Ãá»— Cung, Phạm văn Hạnh, Nguyá»…n Xuân Sanh, Ãoà n Phú Tứ, Nguyá»…n Lương Ngá»c và Nguyá»…n Xuân Khoát- dưới lối trình bầy đôi khi bà hiểm, đưa ra má»™t số lý thuyết má»›i mẻ vá» thÆ¡, há»a và nhạc, tìm mối tương quan máºt thiết giữa ba ngà nh nghệ thuáºt và xác định má»™t triết lý thi ca nằm trong tinh thần chữ Ãạo cá»§a Ãông phương. Bằng láºp luáºn có hệ thống, phát xuất từ ná»n tảng tư tưởng Tây phương: tá»± do hưởng thụ, đỠcao vai trò cá»§a giác quan (trước khi dùng những phương thức lý trÃ, có ý thức, có hệ thống để phán Ä‘oán (...) chúng ta đã chịu sức quyến rÅ© cá»§a mùi thÆ¡m), và cá nhân chá»§ nghÄ©a: (thÆ¡ chỉ là má»™t sá»± nhá»› lại, má»™t cuá»™c trở vá» cá»§a thi sÄ© trong cái tôi cá»§a mình nằm trong sá»± váºt); nhóm Xuân Thu Nhã Táºp phá»§ nháºn tư tưởng Tây phương để quay vá» vá»›i triết lý Ãông phương. Ãoà n Phú Tứ từ bá» cái "tôi" hẹp hòi cá»§a Tây phương để bước sang cái "ta" Ãông phương, vá»›i hy vá»ng tìm ra chân lý trong cái "ta" vô cùng vô táºn: "Tôi đã thu trá»n trong kén, như con tằm tá»± vương mãi dây oan", "Ta là tất cả, vì tất cả đã bừng sáng trong ta", "Thoát cái tôi dà y đặc, tối tăm, ta đã sáng suốt vươn tá»›i cõi vô cùng bằng Tình Yêu, bằng ThÆ¡, bằng Tin Tưởng". Cái "ta" cá»§a Ãoà n Phú Tứ, nhìn má»™t cách nà o đó, là tÃnh cách Ä‘a ngã và vô ngã trong thÆ¡ hiện đại (chúng tôi sẽ trở lại vấn đỠnà y).Theo láºp luáºn đó, từ cái "ta" lồng lá»™ng đẹp vô cùng ấy nẩy sinh "Cái Ãẹp" và "Sá»± Tháºt", hai yếu tố căn bản cấu tạo nên ThÆ¡. "ThÆ¡ là má»™t cái gì không giải thÃch được ... Nó trà n sóng sang ngưá»i Ä‘á»c, được rung động theo nhịp Ä‘iệu cá»§a Tuyệt Ãối ... Ta là chiếc đà n muôn dây, rung theo nhịp Ä‘iệu cá»§a vô cùng, và trên cánh nhạc, ta cảm thông vá»›i sá»± tháºt cá»§a Trá»i Ãất, sá»± tháºt tuyệt đối". Váºy ThÆ¡ là Ãạo và Xuân Thu Nhã Táºp vẽ cái vòng: Cách trình bà y có vẻ kỳ bà trên đây chỉ giãi bầy má»™t láºp thuyết đơn giản và chÃnh xác: Ãạo là căn bản phát sinh ra Âm Dương trong tạo váºt. Nhà thÆ¡ khi sáng tạo, hòa mình vá»›i vạn váºt và chỉ trong cõi tạo váºt huyá»n đồng má»›i có thể có Rung Ãá»™ng. Má»i Rung Ãá»™ngthể hiện nên ThÆ¡. Do đó ThÆ¡ là con đưá»ng dẫn đến Ãạo và Ãạo lại nẩy sinh Âm Dương ... Quỹ đạo tròn ấy là vòng tương sinh trong Xuân Thu Nhã Táºp. Phá»§ nháºn tư tưởng Tây phương chỉ là má»™t cách nói, vì nghiệm cho cùng triết lý Ãông Tây có nhiá»u chá»— gặp nhau: Láºp thuyết "Ãạo là nguồn gốc sá»± váºt" và thuyết "tương đối" cá»§a Trang Tá» không xa láºp thuyết "Bản thể là nguồn gốc sá»± váºt" cá»§a Parménide và thuyết "vạn váºt biến đổi" cá»§a Héraclite. Sau nà y Nietszche chá»§ trương xóa bá» bản thể, quên bản thể lại cà ng gần vá»›i thuyết "tạo váºt huyá»n đồng" cá»§a Trang Tá» hÆ¡n nữa. Váºy cái Tôi Tây phương, đẩy đến cùng, chÃnh là bản thể cá»§a sá»± váºt, phần tinh khiết sâu kÃn nhất và cÅ©ng là cái Ta Ãông phương, nói theo Trang Tá», là "tÃnh tá»± nhiên" hay Ãạo trong vạn váºt. Hà nh động theo cái tôi, trong trưá»ng hợp đó là hà nh động theo "tÃnh tá»± nhiên" hay thể hiện "tá»± do tuyệt đối" trong con ngưá»i. Ãi tiên phong trong việc đổi má»›i tư tưởng và mở rá»™ng thi ca, Xuân Thu Nhã Táºp muốn đỠxướng quan niệm tá»± do tuyệt đối trong sáng tác, phát xuất từ triết lý cả Ãông lẫn Tây. Phân biệt giá trị giữa văn và thÆ¡: văn nói lên phần ý thức (conscient) minh bạch và sáng sá»§a, trong khi thÆ¡ thể hiện phần vô thức (inconscient) u uẩn và huyá»n diệu trong tâm hồn con ngưá»i. Nhưng tÃnh cách siêu thá»±c trong thÆ¡ cá»§a há» quá má»›i đối vá»›i tháºp niên 40 ở Việt Nam, và sau 45 gặp phải bức tưá»ng ngăn cản cá»§a Cách mạng, vì thế cho đến nay không mấy ai nháºn định đúng mức giá trị cá»§a Xuân Thu Nhã Táºp. * Năm 1949, Nguyá»…n đình Thi viết bà i "Mấy ý nghÄ© vá» thÆ¡"(3), má»™t tiểu luáºn sâu sắc và cô Ä‘á»ng. Ông quy định bản chất thi ca: "Mưa phùn buổi chiá»u gợi những câu thÆ¡ nà o nhá»› nhung, nhưng chÃnh ná»—i nhá»› nhung gặp buổi chiá»u mưa mà muốn thì thầm những câu thÆ¡ chưa thà nh hình rõ [...] Tâm hồn chúng ta có má»™t rung động thÆ¡ khi nó ra khá»i tình trạng bình thưá»ng [...]. Là m thÆ¡, ấy là dùng lá»i và những dấu hiệu thay cho lá»i nói -tức là chữ- để thể hiện má»™t trạng thái tâm lý Ä‘ang rung chuyển mạnh mẽ khác thưá»ng [...]. Ãiá»u kỳ diệu ở thÆ¡ là má»—i tiếng, má»—i chữ ngoà i cái nghÄ©a cá»§a nó, ngoà i công dụng gá»i tên cho má»i sá»± váºt bá»—ng tá»± phá tung mở rá»™ng ra, gá»i đến chung quanh nó má»™t vùng ánh sáng rung động... Sức mạnh nhất cá»§a câu thÆ¡ là ở sức gợi ấy." Nguyá»…n
đình Thi trình bầy sự khác biệt giữa văn và thơ, những
nguyên nhân khiến nghệ sĩ sáng tác và tác dụng tình cảm
cá»§a thi ca, nghệ thuáºt tạo hình, tâm trạng và rung động
cá»§a nhà thÆ¡, cảm hứng cá»§a thi nhân, khả năng truyá»n cảm
cá»§a thi ca trong Ä‘á»i sống tâm hồn.
* Nếu Nguyễn
đình Thi, Văn Cao, ... là những ngưá»i khai phá thÆ¡ tá»± do sau
45, thì từ 1956, Thanh Tâm Tuyá»n là ngưá»i xây dá»±ng cho thÆ¡
tự do một nội dung hà nh trang tư tưởng trên tâm thức con
ngưá»i và phong cách thể hiện nghệ thuáºt. Từ chối quan
niệm thi nhân và thi ca cổ Ä‘iển, Thanh Tâm Tuyá»n viết: "Vần
của nó (thơ tự do) là vần ẩn giấu cách xa (có thể đi
tới khác âm, nghịch thanh), nhịp điệu của nó ... là một
thứ nhịp điệu rộng rãi, phức tạp ở một trình độ nghệ
thuáºt cao hÆ¡n đối vá»›i thứ nhịp Ä‘iệu đơn giản rút gá»n
...
(Nỗi buồn trong
thơ hôm nay, 1956, in lại trên VĂN, số đặc biệt Thanh Tâm
Tuyá»n tháng 10/1972)
Trong láºp
luáºn ngôn ngữ cÅ©ng như trong sáng tạo thi ca, Thanh Tâm Tuyá»n
mở sinh lộ cho thơ mới đã bế tắc, và o một nội giới
trăn trở, khó khăn, khúc mắc, xót xa, đa diện và cô đơn
cá»§a con ngưá»i công nghiệp tháºp ká»· 50. Thanh Tâm Tuyá»n được
coi như ngưá»i khai sinh ra phong trà o thÆ¡ tá»± do ở miá»n Nam
sau 54.
* Trong Lược Khảo Văn Há»c (3 táºp) cá»§a Nguyá»…n văn Trung, táºp II, Nam SÆ¡n xuất bản năm 1965, phần Ngôn ngữ văn chương chuyên vá» thÆ¡, Nguyá»…n Văn Trung giá»›i thiệu quan niệm cá»§a ba lý thuyết gia: Valéry, Breton, Sartre và trình bầy láºp thuyết cá»§a Xuân Thu Nhã Táºp. Vá»›i chá»§ Ä‘Ãch khảo sát ranh giá»›i giữa văn vần và văn xuôi, tác phẩm cho độc giả cái nhìn khái quát vá» bản chất và sá»± hình thà nh ngôn ngữ thÆ¡: tương quan giữa cấu trúc hình thức và rung động tâm linh. Khảo luáºn cá»§a Nguyá»…n văn Trung mở cá»a cho ngưá»i Ä‘á»c những khuynh hướng cáºn đại vá» phê bình và lý luáºn văn há»c, từ đó có má»™t Ä‘iểm tá»±a để cảm nháºn văn chương nói chung, và thÆ¡ nói riêng. * Năm 1973,
báo Văn (Sà igòn) in ba bà i biên khảo vá» thi há»c cá»§a
Ãặng Tiến: ThÆ¡ là gì? ThÆ¡ hay và văn
hay. ThÆ¡ vá»›i ngưá»i xưa.
1. ThÆ¡ khác ngôn ngữ nói chung ra sao? Ngôn ngữ nói chung là phương tiện để truyá»n đạt tin tức. ThÆ¡ là ngôn ngữ tá»± lấy mình là m cứu cánh:Nói là nói cái gì. Còn là m thÆ¡ là nói để được cái thú nghe lá»i mình nói. Yêu thÆ¡ là yêu những lá»i nói đẹp.Ãây là những bà i tiểu luáºn có tÃnh cách tìm tòi. Ãặng Tiến phân tÃch và giải thÃch má»™t số vấn đỠcụ thể trong thÆ¡, giúp độc giả hiểu và thưởng thức thÆ¡, phân biệt thế nà o là văn và thÆ¡, thÆ¡ hay và văn hay. * Năm 1987, xuất hiện cuốn Ngôn ngữ thÆ¡ cá»§a Nguyá»…n Phan Cảnh do nhà xuất bản Ãại há»c và giáo dục chuyên nghiệp phát hà nh tại Hà Ná»™i. Ãây là tác phẩm biên khảo vá» thÆ¡ hoà n chỉnh và nghiêm túc nhất từ trước đến giá». Nguyá»…n Phan Cảnh dùng những lý thuyết vá» ngữ há»c hiện đại (Jakobson) để phân tÃch hình thức và ná»™i dung thi ca, khu biệt văn vá»›i thÆ¡. Tác phẩm có tÃnh cách nghiên cứu chuyên môn cho nên khó đến vá»›i độc giả trung bình. * Ở hải
ngoại, gần đây, Nguyá»…n Hưng Quốc viết hai cuốn tiểu luáºn
"Tìm hiểu nghệ thuáºt thÆ¡ Việt Nam" (Quê Mẹ - Paris,
1988) và "Nghĩ vỠthơ" (Văn Nghệ - California, 1990).
"Gió vẫn có đấy chứ, quen thuá»™c lắm mà , từ bao nhiêu Ä‘á»i rồi, nhưng phải đợi đến lúc nhà thÆ¡ ra Ä‘á»i, nghiêng mình là m lá, gió má»›i cất thà nh tiếng reo. [...]. Nhà thÆ¡ có sáng tạo được gì đâu? Hắn chỉ là m lá reo để đón gió, là hồ im để đón trăng, là cá» ngá»a mặt để chá» sương. Hắn nắm bắt và giữ lại cho Ä‘á»i những chất thÆ¡ kÃn đáo nhất, mong manh nhất thoáng qua nhất."Hai táºp tiểu luáºn cá»§a Nguyá»…n Hưng Quốc thiên vá» cảm tÃnh, viết theo lối phóng bút, lá»i văn óng chuốt, lượt là , Ãt tÃnh chất tìm tòi nghiên cứu và nhiá»u tÃnh chất bay bướm. * Tìm thÆ¡ trong tiếng nói cá»§a Ãá»— Quý Toà n do Thanh Văn xuất bản năm 1992 tại California, Hoa Kỳ, là má»™t táºp tiệp ký (ghi chép nhanh), gồm những bà i tùy bút ngắn rất lý thú ghi lại những cảm xúc khi Ä‘á»c thÆ¡, khi tìm thÆ¡ ... trong văn chương và trong tiếng nói. Tác giả không chỉ dừng lại ở phần cảm nháºn mà còn Ä‘i sâu và o phân tÃch những cảm nháºn ấy. Ãôi khi diá»…u cợt pha trò, đôi khi dáºm chân suy nghÄ©, đôi khi không ngần ngại chẻ sợi tóc là m tư ... Tác phẩm bắc cầu giữa phân tÃch khoa há»c và cảm nháºn trá»±c giác giữa thiá»n và thá»±c -giữa quan niệm văn chương và hiện sinh Ä‘á»i sống-.Paris tháng 2/1991 |
(1) Phạm Quỳnh viết ThÆ¡ ta và thÆ¡ tây nhân dịp giá»›i thiệu cuốn Cổ xúy nguyên âm cá»§a Ãông Châu Nguyá»…n Hữu Tiến, do Ãông Kinh ấn quán xuất bản, có lẽ là táºp sách quốc ngữ đầu tiên vá» thÆ¡. Sách chia là m 7 mục: 1- Thi, 2- Phú, 3- Kinh nghÄ©a, 4- Văn sách, 5- Ca từ, 6- Văn thư, 7- Ãối liá»…n. Năm 1917 má»›i in xong táºp thứ nhất vá» thÆ¡. Ná»™i dung giảng vá» luáºt là m thÆ¡ và trÃch gần 100 bà i thÆ¡ (Theo VÅ© Ngá»c Phan, Nhà văn hiện đại). Có lẽ chỉ có má»™t táºp đầu vì không thấy ai nhắc đến những táºp sau. (2) TrÃch tà i liệu in ronéo.
(3) Trong táºp Mấy vấn Ä‘á»
văn há»c, in lần thứ hai, 1958, nhà xuất bản Văn Hóa,
Hà Nội, in lại trong Tác phẩm mới, số 3, bộ mới,
1992.
© 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»