Chim Việt Cà nh Nam [ Trở VỠ]
Cấu Trúc Thơ I.
Nguồn gốc thi ca:
|
Thơ có
từ bao giá»? Ãến nay chÆ°a ai biết rõ. Những thi phẩm đầu
tiên của nhân loại còn lÆ°u đến ngà y nay, ở Ãông phÆ°Æ¡ng
là Kinh Thi, gồm 311 bà i (sá»± tháºt có 305 bà i và 6 Ä‘á»
mục, không có lá»i) xuất hiện từ đầu Tây Chu đến giữa
Xuân Thu (tức là từ thế kỷ XI đến thế kỷ VI trước Công
Nguyên). Hiện nay, theo nhiá»u nhà nghiên cứu, Kinh Thi
là táºp thÆ¡ do các quan âm nhạc triá»u Chu sÆ°u táºp, dá»±a trên
công trình tìm kiếm của nhạc công các nước chư hầu. Bên
cạnh số lớn ca dao còn có sáng tác của thi nhân và quý tộc
soạn để phổ nhạc. Kinh Thi kết hợp với âm nhạc
(thÆ¡ phổ nhạc), vá» sau chỉ ghi lại được phần lá»i lÃ
305 bà i thơ còn lại đến ngà y nay. Trong quá trình biên soạn
và sỠdụng Kinh Thi, các quan âm nhạc và các nhà quý
tá»™c, trong đó có Khổng Tá», đã chỉnh lý, sắp xếp Ãt nhiá»u
vỠnội dung cũng như hình thức. Kinh Thi đã từng bị
Tần Thủy Hoà ng tiêu hủy, đến Ä‘á»i Hán má»›i sÆ°u táºp lại.
Bản dùng hiện nay là của Mao Hanh, thÆ°á»ng được gá»i lÃ
Mao Thi. Lối thơ trong Kinh Thi rất tự do, không bị gò
ép trong niêm luáºt, lá»i lẽ má»™c mạc, tá»± nhiên, không
đẽo gá»t, trau chuốt:
Trong bà i tá»±a Kinh Thi, Chu Hy viết: " ThÆ¡ là cái dÆ° âm (thanh âm còn dÆ°) của lá»i nói trong, khi lòng ngÆ°á»i cảm xúc vá»›i sá»± váºt mà nó thể hiện ra ngoà i" -lá»i nói trong của Chu Hy đồng nghÄ©a vá»›i tiếng nói ná»™i tâm của Croce-. Câu trên
có thể xem nhÆ° má»™t định nghÄ©a cô Ä‘á»ng vá» bản chất thi
ca. Vừa nói lên tÃnh cách tá»± tại và ná»™i tại của thÆ¡ trong
ngôn ngữ, trong con ngÆ°á»i và khả năng giao cảm giữa ngÆ°á»i
và sá»± váºt trong thÆ¡.
* Ở phương
Tây, hai tác phẩm thi ca truyá»n khẩu xÆ°a nhất còn lÆ°u lại
đến ngà y nay là Iliade (24 bà i) vÃ
Odyssée (24 bà i)
mà Homère được coi nhÆ° tác giả. Homère là má»™t ngÆ°á»i hay
nhiá»u ngÆ°á»i? - không có gì chứng minh rõ. TrÆ°á»›c Homère dân
Hy Lạp đã có chữ viết hay chÆ°a? Ngà y nay, nhiá»u giả thuyết
vững và ng cho rằng Iliade đã xuất hiện và o giữa thế
ká»· thứ VIII trÆ°á»›c Thiên Chúa giáng sinh và ngÆ°á»i Hy Lạp
phát minh chữ viết cÅ©ng trong thá»i gian ấy để ghi lại sá»
thi Iliade. Có Ä‘iá»u chắc chắn rằng Homère may mắn hÆ¡n các
thi sÄ© khác vì thi ca Tây phÆ°Æ¡ng, trÆ°á»›c ông, chỉ được truyá»n
khẩu, tá»›i đó má»›i có phÆ°Æ¡ng tiện ghi lại cho Ä‘á»i sau.
* Odyssée
gồm 24 bà i thÆ¡, chép lại quãng Ä‘á»i 20 năm phiêu lÆ°u, thần
kỳ và thơ mộng của Ulysse, sau chiến thắng thà nh Troie, trở
vỠcố quốc Ithaque.
Thi ca ở Việt Nam Ở nÆ°á»›c ta, không biết Ä‘Ãch xác thi ca có từ bao giá», nhÆ°ng đến cuối thế ká»· thứ X thì chắc chắn đã thịnh hà nh, vì có hai dữ kiện được ghi lại: - Sách "Văn hiến thông khảo" (3) chép việc sứ nhà Tống là Tống Cảo, năm 990 được dá»± buổi tiệc do vua Lê Ãại Hà nh khoản đãi và chÃnh nhà vua "tá»± hát bà i má»i rượu" nhÆ°ng Tống Cảo không hiểu được lá»i ca bằng tiếng Việt. Váºy trong thá»i Tiá»n Lê, nghệ thuáºt ca hát đã được phổ biến. - Sách "Ãại Việt Sá» ký toà n thÆ°"(4) chép việc năm Ãinh Hợi (987), dÆ°á»›i thá»i vua Lê Ãại Hà nh nhà Tống sai Lý Giác sang sứ nÆ°á»›c ta: "Khi Giác từ biệt ra vá», vua sai Khuông Việt là m bà i hát để tiá»…n, lá»i rằng: (Ãại Việt Sá»
Ký Toà n ThÆ°, NXB Khoa Há»c Xã Há»™i - Hà Ná»™i 1983, táºp I,
trang 222)
Sang Ä‘á»i Lý, thÆ¡ chữ Hán đã có cÆ¡ sở vững và ng. SÆ° Viên Thông Ä‘á»i Lý là m đến hà ng nghìn bà i kệ để phổ biến giáo lý nhà Pháºt. Ngoà i ra còn có những bà i tuyệt cú, đầy chất thÆ¡ nhÆ° bà i NgÆ° nhà n của sÆ° Không Lá»™, bà iCáo táºt thị chúng của sÆ° Mãn Giác và bà i thÆ¡ nổi tiếng Nam quốc sÆ¡n hà (1077), nêu cao tinh thần chống ngoại xâm của Lý ThÆ°á»ng Kiệt (1036 -1105): Nam quốc sÆ¡n hà Nam đế cÆ°dịch: Sông núi nÆ°á»›c Nam, hoà ng đế nÆ°á»›c Nam ở,
* ThÆ¡ bằng tiếng nÆ°á»›c ta (tức thÆ¡ Nôm) không biết xuất hiện từ năm nà o. Thiá»n sÆ° Từ Ãạo Hạnh (không rõ năm sinh, mất năm 1117), tên tháºt là Từ Lá»™, còn để lại bốn bà i thÆ¡ chữ Hán: Vấn Kiá»u Trà Huyá»n, Thất Châu, Hữu Không, Thị tịch cáo đại chúng, giãi bầy triết lý đạo Pháºt và theo sách Hà trÆ°á»ng phả lục của LÆ°Æ¡ng Thế Vinh (in năm 1501, Ä‘á»i Lê Hiến Tông), Từ Ãạo Hạnh có sáng tác má»™t bà i giáo trò nhÆ° sau: Trình là ng trình chạVáºy rất có thể bà i giáo trò của Từ Ãạo Hạnh là bà i thÆ¡ Nôm đầu tiên còn lÆ°u dấu lại. Ãến Ä‘á»i Nguyá»…n Thuyên má»i việc rõ rà ng hÆ¡n. Ãại Việt sá» ký toà n thÆ° chép việc năm Nhâm Ngá» (1282) dÆ°á»›i thá»i vua Trần Nhân Tông: "Bấy giá» có cá sấu đến sông Lô. Vua sai Hình bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Thuyên là m bà i văn ném xuống sông, cá sấu tá»± Ä‘i mất. Vua cho là việc nà y giống nhÆ° việc Hà n DÅ© bèn ban gá»i Hà n Thuyên. Thuyên lại giá»i là m thÆ¡ phú quốc ngữ. ThÆ¡ phú nÆ°á»›c ta dùng nhiá»u quốc ngữ, thá»±c bắt đầu từ đấy"(9)Bà iVăn Tế Cá Sấu của Nguyá»…n Thuyên đã mất. Theo sá» sách cÅ© và các gia phả há» Nguyá»…n ở Bắc Khê (Cao Bằng) và ở Vụ Cần (VÄ©nh Phú), Nguyá»…n Thuyên (không rõ năm sinh và năm mất) là ngÆ°á»i đầu tiên dùng tiếng Việt chép gia phả há» Nguyá»…n, viết quốc sá» và giá»i thÆ¡ quốc âm. Tác phẩm Phi sa táºp của Nguyá»…n Thuyên gồm thÆ¡ Nôm và thÆ¡ chữ Hán nay không còn nữa, và chắc chắn là táºp thÆ¡ Nôm đầu tiên của Việt Nam. Nguyá»…n Thuyên khai sáng ra thÆ¡ Nôm ÃÆ°á»ng luáºt nên còn gá»i là Hà n luáºt. Những tác phẩm văn thÆ¡ Nôm Ä‘á»i Trần đã mất gần hết, chỉ còn lại má»™t số nhÆ°: CÆ° trần lạc đạo phú (phú ở cõi trần vui đạo) và Ãắc thú lâm tuyá»n thà nh đạo ca (bà i ca được thú lâm tuyá»n thà nh đạo) của Trần Nhân Tông (1258 - 1308), Vịnh Vân Yên tá»± phú của Huyá»n Quang Lý Ãạo Tái (1254 - 1334), Giáo tá» phú (phú dạy con) của Mạc ÃÄ©nh Chi (1284 -1361) và bà i thÆ¡ Nôm tục truyá»n của Nguyá»…n thị Ãiểm BÃch, còn có tên khác là Vân BÃch, cung nhân của vua Trần Anh Tông (1293 - 1314): Vằng vặc trăng mai ánh nÆ°á»›c,NhÆ° váºy, đầu thế ká»· thứ XIV, thÆ¡ quốc âm đã thịnh hà nh. Ngoà i giai thoại nà ng Ãiểm BÃch, hay Vân BÃch, đẹp và giá»i thÆ¡ Nôm, được vua Anh Tông giao cho nhiệm vụ thá» lòng sÆ° Huyá»n Quang. Vì không lung lạc được Huyá»n Quang nên Ãiểm BÃch tâu vua rằng nhà sÆ° đã là m bà i thÆ¡ trên nhÆ° má»™t bằng chứng là Huyá»n Quang đã bị dao Ä‘á»™ng trÆ°á»›c nhan sắc nà ng. Sau vua Anh Tông biết ná»—i oan của nhà sÆ°, đầy nà ng là m thị nữ quét chùa. Còn má»™t giai thoại nữa, dÆ°á»›i thá»i Anh Tông, được ghi trong Ãại Việt Sá» Ký, năm BÃnh Ngá» (1306): "Mùa hạ, tháng sáu, gả công chúa Huyá»n Trân cho chúa Chiêm Thà nh là Chế Mân. TrÆ°á»›c đây, thượng hoà ng vân du sang Chiêm thà nh, đã hứa gả rồi. Các văn sÄ© trong triá»u ngoà i ná»™i, nhiá»u ngÆ°á»i mượn chuyện vua Hán Ä‘em Chiêu Quân gả cho Hung nô, là m thÆ¡, từ bằng quốc ngữ để châm biếm việc đó." (11)
"Tiếng dâm dá»… khiến ngÆ°á»i sayTrịnh Tạc truyá»n tịch thu những táºp sách Nôm "có hại cho giáo hóa" Ä‘em đốt Ä‘i. Việc nà y lại được Trịnh CÆ°Æ¡ng tiếp tục và o đầu thế ká»· XVIII. Quốc
Âm Thi Táºp của Nguyá»…n Trãi là tác phẩm thÆ¡ Nôm xÆ°a nhất
còn lÆ°u lại trong văn há»c Việt Nam.
Hé cá»a đêm chá» hÆ°Æ¡ng quế lá»tThÆ¡ Nguyá»…n Trãi cao trong nghệ thuáºt dùng chữ, sâu trong nhân sinh quan và vÅ© trụ quan và đẹp trong niá»m vui tá»± tại của con ngÆ°á»i trÆ°á»›c sá»± cô Ä‘Æ¡n của chÃnh mình: Trà mai đêm nguyệt dáºy xem bóngAi dám bảo những câu thÆ¡ nà y không ... tá»± do? Những hình ảnh trà mai, đêm nguyệt ... không tân kỳ? Trải 500 năm nay vẫn còn má»›i: Con cá» quẩy - rượu đầy bầuMá»›i trong cấu trúc từ ngữ, má»›i trong nhạc Ä‘iệu, má»›i trong tÆ° tưởng, má»›i trong cảm quan của thi nhân vá»›i thiên nhiên, vÅ© trụ: Dáºu lÆ°a thÆ°a, hai khóm cúc Hình thức
thi ca gần gụi vá»›i dân gian là ca dao. Ca dao, còn gá»i là phong
dao, tiếng nhà nho dùng để chỉ phần thơ được quan tâm
tá»›i và ghi chép lại trong má»™t bà i ca hay bà i hát truyá»n khẩu.
Tục ngữ là má»™t câu nói ngắn gá»n, có vần, có nhịp Ä‘iệu,
có ý nghÄ©a, đôi khi triết lý, rút ở kinh nghiệm Ä‘á»i sống
hà ng ngà y. Ca dao và tục ngữ Ä‘á»u có vần Ä‘iệu và cô Ä‘á»ng,
nhưng ca dao thuộc lãnh vực thơ, tục ngữ, có ý phán đoán,
thực nghiệm, gần với văn.
Những
nhà nghiên cứu văn há»c dân gian cho rằng cuốn "Nam phong
giải trà o" là má»™t công trình sÆ°u táºp ca dao xÆ°a nhất(12)
Ãến Ä‘á»i
Nguyá»…n, dÆ°á»›i thá»i vua Minh Mệnh, khoảng 1827 trở Ä‘i, Ngô
đình Thái (hiệu là Ngô Hạo Phu, tức Ngô Thế MÄ©) sÆ°u táºp
những câu thÆ¡ dịch của Trần Danh Ãn và chÃnh ông cÅ©ng dịch
thêm một số nữa.
Theo chi tiết ghi ở bà i tá»±a Nam phong giải trà o thì Trần Danh Ãn soạn 17 chÆ°Æ¡ng (má»—i chÆ°Æ¡ng tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t bà i ca dao), Ngô Hạo Phu 4 chÆ°Æ¡ng; và tổng số ca dao của táºp sách là 68 bà i. Váºy phần của Trần Doãn Giác khoảng 2/3. ChÃnh ông đã Ä‘i khắp đó đây để tìm "những câu ca dao nÆ¡i xóm ngõ, những khúc hát chốn cá»a đình" ghi lại, chú giải và đặt tên cho táºp sách là Nam phong giải trà o. Vá» văn bản, hiện nay có 4 bản khác nhau: - Nam phong giải trà o do nhà xuất bản Liá»…u văn Ä‘Æ°á»ng khắc in mùa đông năm Duy Tân, Canh Tuất, 1910.Nam phong giải trà o, sÆ°u táºp cuối Ä‘á»i Lê, đầu Nguyá»…n, nên có phần chắc chắn đã ghi lại má»™t số lá»›n ca dao Ä‘á»i Lê. Và dụ nhÆ° câu: Ãồng Ãăng có phố Kỳ Lừa,có thể được sáng tác và o thá»i Lê - Mạc. Theo sách Bắc giang địa chà của Nháºt Nham Trịnh NhÆ° Tấu: Khi xÆ°a, các sứ thần Ä‘i sang phÆ°Æ¡ng Bắc hoặc các binh sÄ© Ä‘i thú Lạng SÆ¡n, Cao Bằng Ä‘á»u phải Ä‘i qua sông ThÆ°Æ¡ng. NgÆ°á»i thân Ä‘Æ°a đến tả ngạn sông nà y thì phải ly biệt. "Những cuá»™c tiá»…n biệt ấy để lại cho ta nhiá»u câu phong dao ai oán" và má»™t trong những bà i phong dao ấy là "Ai lên xứ Lạng". Nếu so sánh bà i ca dao nà y vá»›i má»™t Ä‘oạn thÆ¡ chữ Nôm, trong trÆ°á»ng ca Sứ tình tân truyện của Nguyá»…n Tôn Khuê (1692 -1766): Kỳ Lừa cây rợp bóng êmchúng ta cà ng tin chắc rằng cái phố Kỳ Lừa kia, đông vui, hấp dẫn lắm đến ná»—i chà ng trai đã "mảng vui quên hết lá»i em dặn dò". TÆ°Æ¡ng tá»±, những câu: Cái cò lặn lá»™i bá» sôngPhạm đình Hổ (1768 - 1839) trong VÅ© Trung tùy bút, ghi là bà i ca của vợ các lÃnh thú là m khi chồng phải Ä‘i đánh tráºn trong chiến tranh Lê - Mạc ở Cao Bằng. Bà i "ÃÆ°á»ng vô xứ Nghệ quanh quanhcùng loại vá»›i bà i ÃÆ°á»ng lên MÆ°á»ng Lá»… bao xacó thể phát xuất từ bà i thÆ¡ chữ Hán, Lê Lợi là m năm 1429 khi Ä‘i đánh đèo Cát Hãn trở vá», có câu "lá»i truyá»n ba trăm ngá»n thác quanh co rất nguy hiểm" (trăm bẩy mÆ°Æ¡i + trăm ba mÆ°Æ¡i = ba trăm). Má»™t giai thoại khác nói vá» hai câu ca dao: Lạnh lùng thay láng giá»ng ôi!Trần Doãn Giác đã nghÄ© đến tâm sá»± "ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà góa, nhân trá»i rét mà là m bà i ca nà y, đủ thấy sá»± khổ sở của việc giữ tiết hạnh", chúng ta cÅ©ng có thể liên tưởng đến Nhất Linh, khi viết Lạnh lùng, có thể nhà văn đã "cảm" hai chữ "lạnh lùng" ấy trong ca dao Việt. Ca dao, dù là sáng tác của cá nhân hay táºp thể, ở bất cứ thá»i đại nà o, gần gÅ©i vá»›i đại Ä‘a số quần chúng, là nguồn tÆ° liệu phong phú vá» lịch sá», xã há»™i, và là sản phẩm tinh thần của cả dân tá»™c.
|
(1) Tá»: NgÆ°á»i con trai; khâm: bâu áo, cổ áo. (2) Ãây là bà i ca dao, phong tục số 17 của nÆ°á»›c Trịnh (Trịnh phong 17), và là bà i thứ 91 trong Kinh Thi (Kinh Thi, NXB Văn Há»c, Hà Ná»™i, trang 410-412). (3) Xem Nguồn gốc và lịch sá» tuồng chèo Việt Nam của Trần Quốc Vượng và Ãinh Xuân Lâm (Tạp Chà Văn Há»c, tháng 4 - 1966). (4) Ãại Việt sá» ký toà n thÆ°, táºp I và II. Bản khắc in năm ChÃnh Hòa thứ 18 (1697), nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, 1983. (5) Theo bản dịch Trần Lê Sáng (chú thÃch ÃVSKTT). (6) Bà i ca của sÆ° Khuông Việt
tiá»…n Lý Giác được ghi trong hai tà i liệu cổ là Ãại
Việt Sá» Ký Toà n ThÆ° và Thiá»n Uyển Táºp Anh. Bản
của ÃVSKTT không có tên. Chúng tôi theo nhan Ä‘á» VÆ°Æ¡ng Lang
Quy ghi trong Từ Ä‘iển Văn há»c, bà i viết của giáo sÆ°
Nguyá»…n Huệ Chi (NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1983). Má»™t mặt
khác, theo giáo sÆ° Hoà ng Văn Lâu trong bà i Má»™t số vấn Ä‘á»
văn bản há»c Hán Nôm , in năm 1983, thì trong Thiá»n Uyển
Táºp Anh, bản in năm 1859, Ä‘á»i Tá»± Ãức, bà i ca ấy có
tên là VÆ°Æ¡ng Lang Quy; nhÆ°ng trong Thiá»n Uyển Táºp
Anh, bản in năm 1715, Ä‘á»i Lê Dụ Tông, bà i ca ấy lại
có tên là Ngá»c Lan Quy. Váºy giáo sÆ° Nguyá»…n Huệ Chi
đã theo bản in Ä‘á»i Tá»± Ãức. Theo giáo sÆ° Hoà ng Văn Lâu
thì bà i ca của sÆ° Khuông Việt có nhiá»u chá»— giống má»™t Ä‘iệu
từ Ä‘á»i nhà Tống tên là Nguyá»…n Lan Quy.
(7) Xem ThÆ¡ văn Lý Trần, táºp I, nhà xuất bản Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1977. (8) Bản dịch của ÃVSKTT. (9) ÃVSKTT, táºp II, trang 45. (10) Theo Tân ÃÃnh LÄ©nh Nam ChÃch Quái của VÅ© Quỳnh (do Bùi Văn Nguyên dịch thuáºt, chú thÃch, dẫn nháºp, NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1993), thì Ãiểm BÃch, tên là Vân BÃch, cung phi thứ ba của Trần Anh Tông, còn gá»i là Tam NÆ°Æ¡ng. Mẹ Tam NÆ°Æ¡ng là Tà o Thị, tên là Vân Thoa, bị má»™t chà ng trai hãm hiếp, sinh ra nà ng. Bà i thÆ¡, nguyên văn chữ Hán: Hạo hạo nguyệt quang ngÆ°ng thủy diệnBà i thÆ¡ nà y khá giống vá»›i phong cách phóng khoáng của Huyá»n Quang trong nhiá»u bà i thÆ¡ khác của ông. Chắc rằng Vân BÃch tâu vá»›i vua vá» bà i thÆ¡ chữ Hán nà y, còn bà i dịch ra quốc âm của Vân BÃch, hoặc của má»™t tác giả khác được truyá»n tụng nhÆ° sau: Vằng vặc trăng mai ánh nÆ°á»›cBà i dịch nà y không sát nguyên văn, có phần xuyên tạc để kết án Huyá»n Quang. (chú thÃch của Bùi Văn Nguyên) (11) ÃVSKTT, táºp II, trang 89. (12) Viết theo bà i "Nam phong giải trà o: Lịch sá» văn bản và giá trị văn há»c dân gian" của Kiá»u Thu Hoạch, Tạp Chà Văn Há»c tháng 6 - 1978. (13) Kiá»u Thu Hoạch phân tÃch rõ những Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng đồng và dị biệt của 4 văn bản nói trên. (14) Biên giá»›i hai nÆ°á»›c Việt và Trung Quốc. © 1991-1995 Thụy Khuê |
Trở Vá»