Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»   ]

Thụy Khuê

Cấu Trúc Thơ

I. Nguồn gốc thi ca:
Những tác phẩm đầu tiên

     ThÆ¡ có từ bao giá»? Ãến nay chÆ°a ai biết rõ. Những thi phẩm đầu tiên của nhân loại còn lÆ°u đến ngày nay, ở Ãông phÆ°Æ¡ng là Kinh Thi, gồm 311 bài (sá»± thật có 305 bài và 6 Ä‘á» mục, không có lá»i) xuất hiện từ đầu Tây Chu đến giữa Xuân Thu (tức là từ thế ká»· XI đến thế ká»· VI trÆ°á»›c Công Nguyên). Hiện nay, theo nhiá»u nhà nghiên cứu, Kinh Thi là tập thÆ¡ do các quan âm nhạc triá»u Chu sÆ°u tập, dá»±a trên công trình tìm kiếm của nhạc công các nÆ°á»›c chÆ° hầu. Bên cạnh số lá»›n ca dao còn có sáng tác của thi nhân và quý tá»™c soạn để phổ nhạc. Kinh Thi kết hợp vá»›i âm nhạc (thÆ¡ phổ nhạc), vá» sau chỉ ghi lại được phần lá»i là 305 bài thÆ¡ còn lại đến ngày nay. Trong quá trình biên soạn và sá»­ dụng Kinh Thi, các quan âm nhạc và các nhà quý tá»™c, trong đó có Khổng Tá»­, đã chỉnh lý, sắp xếp ít nhiá»u vá» ná»™i dung cÅ©ng nhÆ° hình thức. Kinh Thi đã từng bị Tần Thủy Hoàng tiêu hủy, đến Ä‘á»i Hán má»›i sÆ°u tập lại. Bản dùng hiện nay là của Mao Hanh, thÆ°á»ng được gá»i là Mao Thi. Lối thÆ¡ trong Kinh Thi rất tá»± do, không bị gò ép trong niêm luật,  lá»i lẽ má»™c mạc, tá»± nhiên, không đẽo gá»t, trau chuốt:
 
Dịch:
 Tá»­ Khâm (1)
Cổ áo chàng
Thanh thanh tử khâm Cổ áo chàng xanh xanh
Du du ngã tâm Vẩn vơ em nghĩ
Túng ngã bất vãng Nếu em không đến
Tá»­ ninh bất tá»± âm? Sao chàng chẳng há»i thăm?
Thanh thanh tá»­ bá»™i Dây Ä‘eo ngá»c của chàng xanh xanhv
Du du ngã tâm Vẩn vơ em nghĩ
Túng ngã bất vãng Nếu em không đến
Tử ninh bất lai? Sao chàng chẳng lại?
Khiêu hỠthoát hỠEm nhẹ nhàng nhẩy lên
Tại thành khuyết hỠlầu trên thành
Nhất nhật bất kiến Một ngày không thấy chàng
NhÆ° tam nguyệt há». nhÆ° ba tháng.
Trịnh phong 17 (2)

      Trong bài tá»±a Kinh Thi, Chu Hy viết: " ThÆ¡ là cái dÆ° âm (thanh âm còn dÆ°) của lá»i nói trong, khi lòng ngÆ°á»i cảm xúc vá»›i sá»± vật mà nó thể hiện ra ngoài" -lá»i nói trong của Chu Hy đồng nghÄ©a vá»›i tiếng nói ná»™i tâm của Croce-.

     Câu trên có thể xem nhÆ° má»™t định nghÄ©a cô Ä‘á»ng vá» bản chất thi ca. Vừa nói lên tính cách tá»± tại và ná»™i tại của thÆ¡ trong ngôn ngữ, trong con ngÆ°á»i và khả năng giao cảm giữa ngÆ°á»i và sá»± vật trong thÆ¡.
     Bao gồm cả hai yếu tính ấy, Kinh Thi cho thấy từ buổi bình minh của nhân loại, thÆ¡ đã biểu hiệu sá»± bình đẳng trong mối tÆ°Æ¡ng giao giữa ngÆ°á»i và vạn vật. Ngoài ra, tính chân thật, súc tích và tá»± do của Kinh Thi được xem nhÆ° những mẫu má»±c nghệ thuật mà thi ca thá»i nào cÅ©ng muốn đạt được.

 *

     Ở phÆ°Æ¡ng Tây, hai tác phẩm thi ca truyá»n khẩu xÆ°a nhất còn lÆ°u lại đến ngày nay là Iliade (24 bài) và Odyssée (24 bài) mà Homère được coi nhÆ° tác giả. Homère là má»™t ngÆ°á»i hay nhiá»u ngÆ°á»i? - không có gì chứng minh rõ. TrÆ°á»›c Homère dân Hy Lạp đã có chữ viết hay chÆ°a? Ngày nay, nhiá»u giả thuyết vững vàng cho rằng Iliade đã xuất hiện vào giữa thế ká»· thứ VIII trÆ°á»›c Thiên Chúa giáng sinh và ngÆ°á»i Hy Lạp phát minh chữ viết cÅ©ng trong thá»i gian ấy để ghi lại sá»­ thi Iliade. Có Ä‘iá»u chắc chắn rằng Homère may mắn hÆ¡n các thi sÄ© khác vì thi ca Tây phÆ°Æ¡ng, trÆ°á»›c ông, chỉ được truyá»n khẩu, tá»›i đó má»›i có phÆ°Æ¡ng tiện ghi lại cho Ä‘á»i sau.
     Iliade gồm 24 bài thÆ¡ viết vá» giai Ä‘oạn liên quân Hy Lạp chiếm thành Troie, là thiên anh hùng ca không có anh hùng, chỉ có những con ngÆ°á»i trầm luân trong chiến tranh và những thánh nhân hành Ä‘á»™ng, toan tính, thủ Ä‘oạn,... nhÆ° ngÆ°á»i trần thế. Tất cả cùng chung má»™t cuồng vá»ng và khổ Ä‘au: gây ra chiến tranh và chịu sá»± tàn khốc của chiến tranh.
     Iliade là tác phẩm nghệ thuật đầu tiên của loài ngÆ°á»i xÆ°ng tụng tình nhân loại, philanthropia trong tiếng cổ Hy Lạp, trùng hợp vá»›i quan niệm đả phá chiến tranh của Mặc Tá»­ sau này.
     Chúng ta có thể mÆ°á»ng tượng: Iliade đã được sáng tác trong má»™t xã há»™i chÆ°a có sách vở, hố chia cách giữa ngÆ°á»i "biết chữ" và ngÆ°á»i "không biết chữ" chÆ°a sâu xa. Vậy "tình nhân loại" là sở hữu chung của má»i ngÆ°á»i, không phân biệt giai cấp, trình Ä‘á»™, xuất hiện cùng vá»›i tiếng nói, và được những ngÆ°á»i "dã man" đầu tiên trên trái đất ghi vào thi ca truyá»n lại cho hậu thế nhÆ° má»™t thông Ä‘iệp thiêng liêng giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i.

*

     Odyssée gồm 24 bài thÆ¡, chép lại quãng Ä‘á»i 20 năm phiêu lÆ°u, thần kỳ và thÆ¡ má»™ng của Ulysse, sau chiến thắng thành Troie, trở vá» cố quốc Ithaque.
     Nếu Iliade là má»™t thiên anh hùng ca, trong đó thần thánh đồng lõa và đồng nghÄ©a vá»›i ngÆ°á»i trần, thì Odyssée có thể xem nhÆ° cuốn tiểu thuyết mạo hiểm thần thoại đầu tiên của loài ngÆ°á»i viết bằng thÆ¡, có cấu trúc hiện đại của tiểu thuyết má»›i: không dàn xếp diá»…n biến theo thứ tá»± thá»i gian, không đặt vấn Ä‘á» lô gích trong tiểu tiết, từ chối má»i xếp đặt an bài, chấp nhận cõi vô thÆ°á»ng siêu thá»±c.
     Iliade, thiết thá»±c, tổng hợp má»™t quá khứ chiến tranh để rút tỉa bài há»c cho hòa bình hiện tại. Odyssée má»™ng ảo, huyá»n hoặc, mở rá»™ng vào tÆ°Æ¡ng lai, vào cõi an bình, Ä‘iá»n viên dân dã, vá»›i khả năng chinh phục và bảo tồn những miá»n đất má»›i.
     Ãối lập trong tiêu Ä‘á», khác nhau trong phong cách, nhÆ°ng cả hai liên hệ chặt chẽ bằng tính chất thuần túy thi ca: vÆ°Æ¡n lên cái đẹp và kết hợp tình ngÆ°á»i, cho nên trong truyá»n thuyết cổ Ä‘iển Hy Lạp, ngÆ°á»i ta đã cho rằng Iliade và Odyssée cùng bắt nguồn từ má»™t Homère không phải là không hợp lý.

Thi ca ở Việt Nam

     Ở nÆ°á»›c ta, không biết đích xác thi ca có từ bao giá», nhÆ°ng đến cuối thế ká»· thứ X thì chắc chắn đã thịnh hành, vì có hai dữ kiện được ghi lại:

- Sách "Văn hiến thông khảo" (3) chép việc sứ nhà Tống là Tống Cảo, năm 990 được dá»± buổi tiệc do vua Lê Ãại Hành khoản đãi và chính nhà vua "tá»± hát bài má»i rượu" nhÆ°ng Tống Cảo không hiểu được lá»i ca bằng tiếng Việt. Vậy trong thá»i Tiá»n Lê, nghệ thuật ca hát đã được phổ biến.

- Sách "Ãại Việt Sá»­ ký toàn thÆ°"(4) chép việc năm Ãinh Hợi (987), dÆ°á»›i thá»i vua Lê Ãại Hành nhà Tống sai Lý Giác sang sứ nÆ°á»›c ta:

"Khi Giác từ biệt ra vá», vua sai Khuông Việt làm bài hát để tiá»…n, lá»i rằng:
  TÆ°á»ng quang phong hảo cẩm phàm trÆ°Æ¡ng
  Dao vá»ng thần tiên phục đế hÆ°Æ¡ng
  Vạn trùng sÆ¡n thủy thiệp thÆ°Æ¡ng lang
  Cá»­u thiên quy lá»™ trÆ°á»ng
  Tình thảm thiết
  Ãối ly trÆ°á»ng
  Phan luyến sứ tinh lang
  Nguyên tÆ°Æ¡ng thâm ý vị biên cÆ°Æ¡ng
  Phân minh tấu ngã hoàng.
   (Trá»i đẹp gió lành, cánh buồm giÆ°Æ¡ng
   Xa ngóng thần tiên, lại đế hÆ°Æ¡ng.
   Vượt sóng xanh, muôn trùng non nÆ°á»›c
   Vá» phÆ°Æ¡ng trá»i, Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng.
   Tình thắm thiết
   Chén ly biệt
   Vin xe sứ vấn vÆ°Æ¡ng
   Xin Ä‘em thâm ý vì biên giá»›i
   Tâu vua thật tá» tÆ°á»ng. 5
Giác lạy ra vá». Năm ấy được mùa to."
(Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn ThÆ°, NXB Khoa Há»c Xã Há»™i - Hà Ná»™i 1983, tập I, trang 222)


      Bài ca tiá»…n Lý Giác trên đây của sÆ° Khuông Việt có thể xem nhÆ° bài thÆ¡ chữ Hán đầu tiên còn ghi dấu lại trong sá»­ sách của chúng ta. SÆ° Khuông Việt tên thật là Ngô Chân LÆ°u (933 - 1011) được vua Ãinh Tiên Hoàng trao cho chức Tăng Thống và ban hiệu Khuông Việt Ãại sÆ°. DÆ°á»›i nhà Tiá»n Lê, ông lại càng được trá»ng đãi. Ngoài khúc ca VÆ°Æ¡ng Lang quy (6) trên đây (VÆ°Æ¡ng Lang quy là tên má»™t thể loại từ khúc mà tác giả mô phá»ng), sÆ° Khuông Việt còn để lại hai câu thÆ¡Thủy Chungđể tặng há»c trò và bài kệ Nguyên há»a ứng khẩu lúc sắp mất. Hai nhà sÆ° Pháp Thuận, Khuông Việt và vài tác gia khuyết danh là những tác gia đầu tiên còn lÆ°u lại dấu vết đến ngày nay(7).

     Sang Ä‘á»i Lý, thÆ¡ chữ Hán đã có cÆ¡ sở vững vàng. SÆ° Viên Thông Ä‘á»i Lý làm đến hàng nghìn bài kệ để phổ biến giáo lý nhà Phật. Ngoài ra còn có những bài tuyệt cú, đầy chất thÆ¡ nhÆ° bài NgÆ° nhàn của sÆ° Không Lá»™, bàiCáo tật thị chúng của sÆ° Mãn Giác và bài thÆ¡ nổi tiếng Nam quốc sÆ¡n hà (1077), nêu cao tinh thần chống ngoại xâm của Lý ThÆ°á»ng Kiệt (1036 -1105):

Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên phân định tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.
 dịch:
Sông núi nước Nam, hoàng đế nước Nam ở,
[Ranh giá»›i] đã phân định rạch ròi ở sách trá»i.
Sao quân giặc [kia dám] đến xâm phạm?
Bá»n bay cứ thá»­ xem, sẽ chuốc lấy bại vong.(8)


     Thể văn biá»n ngẫu, trung gian giữa văn và thÆ¡, cÅ©ng được phát triển: Trong Ä‘á»i Lý, biá»n văn được sá»­ dụng để viết văn bia trong chùa, ghi lại những sá»­ liệu quan trá»ng. Những bài biá»n văn đánh dấu các giai Ä‘oạn quan trá»ng trong lịch sá»­: Biểu (979) của Lê Hoàn, thay mặt Ãinh Tuệ gá»­i cho vua nhà Tống báo tin Ãinh Liá»…n chết, Thiên đô chiếu (chiếu dá»i đô) (1010) của Lý Thái Tổ, Chiếu nhÆ°á»ng ngôi (1225) của Lý Chiêu Hoàng, Hịch tÆ°á»›ng sÄ© (1285) của Trần HÆ°ng Ãạo (1232(?)-1300), và tiêu biểu nhất trong thể loại biá»n ngẫu là kiệt tác Bình Ngô đại cáo (1428) của Nguyá»…n Trãi (1380 - 1442).

*

     ThÆ¡ bằng tiếng nÆ°á»›c ta (tức thÆ¡ Nôm) không biết xuất hiện từ năm nào. Thiá»n sÆ° Từ Ãạo Hạnh (không rõ năm sinh, mất năm 1117), tên thật là Từ Lá»™, còn để lại bốn bài thÆ¡ chữ Hán: Vấn Kiá»u Trí Huyá»n, Thất Châu, Hữu Không, Thị tịch cáo đại chúng, giãi bầy triết lý đạo Phật và theo sách Hí trÆ°á»ng phả lục của LÆ°Æ¡ng Thế Vinh (in năm 1501, Ä‘á»i Lê Hiến Tông), Từ Ãạo Hạnh có sáng tác má»™t bài giáo trò nhÆ° sau:

Trình làng trình chạ
Thượng hạ tây đông
Tư cảnh hoà trung
Nghe tôi giáo trống
Trướng không phong động
Cũng bởi trống tồi
Làng đã vào ngồi
Tôi xin diễn tích ...
     Vậy rất có thể bài giáo trò của Từ Ãạo Hạnh là bài thÆ¡ Nôm đầu tiên còn lÆ°u dấu lại. Ãến Ä‘á»i Nguyá»…n Thuyên má»i việc rõ ràng hÆ¡n. Ãại Việt sá»­ ký toàn thÆ° chép việc năm Nhâm Ngá» (1282) dÆ°á»›i thá»i vua Trần Nhân Tông:
"Bấy giá» có cá sấu đến sông Lô. Vua sai Hình bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Thuyên làm bài văn ném xuống sông, cá sấu tá»± Ä‘i mất. Vua cho là việc này giống nhÆ° việc Hàn DÅ© bèn ban gá»i Hàn Thuyên. Thuyên lại giá»i làm thÆ¡ phú quốc ngữ. ThÆ¡ phú nÆ°á»›c ta dùng nhiá»u quốc ngữ, thá»±c bắt đầu từ đấy"(9)
     BàiVăn Tế Cá Sấu của Nguyá»…n Thuyên đã mất. Theo sá»­ sách cÅ© và các gia phả há» Nguyá»…n ở Bắc Khê (Cao Bằng) và ở Vụ Cần (VÄ©nh Phú), Nguyá»…n Thuyên (không rõ năm sinh và năm mất) là ngÆ°á»i đầu tiên dùng tiếng Việt chép gia phả há» Nguyá»…n, viết quốc sá»­ và giá»i thÆ¡ quốc âm. Tác phẩm Phi sa tập của Nguyá»…n Thuyên gồm thÆ¡ Nôm và thÆ¡ chữ Hán nay không còn nữa, và chắc chắn là tập thÆ¡ Nôm đầu tiên của Việt Nam. Nguyá»…n Thuyên khai sáng ra thÆ¡ Nôm ÃÆ°á»ng luật nên còn gá»i là Hàn luật.
 

     Những tác phẩm văn thÆ¡ Nôm Ä‘á»i Trần đã mất gần hết, chỉ còn lại má»™t số nhÆ°: CÆ° trần lạc đạo phú (phú ở cõi trần vui đạo) và Ãắc thú lâm tuyá»n thành đạo ca (bài ca được thú lâm tuyá»n thành đạo) của Trần Nhân Tông (1258 - 1308), Vịnh Vân Yên tá»± phú của Huyá»n Quang Lý Ãạo Tái (1254 - 1334), Giáo tá»­ phú (phú dạy con) của Mạc ÃÄ©nh Chi (1284 -1361) và bài thÆ¡ Nôm tục truyá»n của Nguyá»…n thị Ãiểm Bích, còn có tên khác là Vân Bích, cung nhân của vua Trần Anh Tông (1293 - 1314):

Vằng vặc trăng mai ánh nước,
Hiu hiu gió trúc ngâm sênh
NgÆ°á»i hòa tÆ°Æ¡i tốt, cảnh hòa lạ,
Mâu Thích ca nào thuở hữu tình.(10)
     NhÆ° vậy, đầu thế ká»· thứ XIV, thÆ¡ quốc âm đã thịnh hành. Ngoài giai thoại nàng Ãiểm Bích, hay Vân Bích, đẹp và giá»i thÆ¡ Nôm, được vua Anh Tông giao cho nhiệm vụ thá»­ lòng sÆ° Huyá»n Quang. Vì không lung lạc được Huyá»n Quang nên Ãiểm Bích tâu vua rằng nhà sÆ° đã làm bài thÆ¡ trên nhÆ° má»™t bằng chứng là Huyá»n Quang đã bị dao Ä‘á»™ng trÆ°á»›c nhan sắc nàng. Sau vua Anh Tông biết ná»—i oan của nhà sÆ°, đầy nàng làm thị nữ quét chùa.

    Còn má»™t giai thoại nữa, dÆ°á»›i thá»i Anh Tông, được ghi trong Ãại Việt Sá»­ Ký, năm Bính Ngá» (1306):

"Mùa hạ, tháng sáu, gả công chúa Huyá»n Trân cho chúa Chiêm Thành là Chế Mân. TrÆ°á»›c đây, thượng hoàng vân du sang Chiêm thành, đã hứa gả rồi. Các văn sÄ© trong triá»u ngoài ná»™i, nhiá»u ngÆ°á»i mượn chuyện vua Hán Ä‘em Chiêu Quân gả cho Hung nô, làm thÆ¡, từ bằng quốc ngữ để châm biếm việc đó." (11)


     NhÆ° vậy thÆ¡ Nôm không những đã thịnh hành ở trong triá»u mà cả ngoài thôn dã nữa. NhÆ°ng các chính quyá»n phong kiến không lÆ°u ý đến thÆ¡ quốc âm, ngay cả dÆ°á»›i thá»i vua Lê Thánh Tông, chữ Nôm cÅ©ng không được đặt ngang hàng vá»›i chữ Hán. Nhất là việc Trịnh Tạc (1663) sai Phạm Công Trứ soạn 47 Ä‘iá»u "giáo hóa", trong có những câu chỉ văn thÆ¡ Nôm:

  "Tiếng dâm dá»… khiến ngÆ°á»i say
  Chá»› cho in bán, hại thay thói thuần"
 Trịnh Tạc truyá»n tịch thu những tập sách Nôm "có hại cho giáo hóa" Ä‘em đốt Ä‘i. Việc này lại được Trịnh CÆ°Æ¡ng tiếp tục vào đầu thế ká»· XVIII.

     Quốc Âm Thi Tập của Nguyá»…n Trãi là tác phẩm thÆ¡ Nôm xÆ°a nhất còn lÆ°u lại trong văn há»c Việt Nam.
     Bản Quốc Âm Thi Tập hiện hành phiên âm từ bản của DÆ°Æ¡ng Bá Cung, do công phu sÆ°u tầm của Trần Khắc Kiệm những năm 60 - 70, thế ká»· XV, theo lệnh của Lê Thánh Tông. Thế ká»· XIX, DÆ°Æ¡ng Bá Cung biên tập lại, cho in Ức Trai Di Tập năm 1868, trong đó có Quốc Âm Thi Tập, là quyển thứ 7 gồm 254 bài thÆ¡ (theo Nguyá»…n Huệ Chi, Từ Ãiển Văn Há»c).

Hé cá»­a đêm chá» hÆ°Æ¡ng quế lá»t
Quét hiên ngày lệ bóng hoa tan
     ThÆ¡ Nguyá»…n Trãi cao trong nghệ thuật dùng chữ, sâu trong nhân sinh quan và vÅ© trụ quan và đẹp trong niá»m vui tá»± tại của con ngÆ°á»i trÆ°á»›c sá»± cô Ä‘Æ¡n của chính mình:
Trà mai đêm nguyệt dậy xem bóng
Phiá»n sách ngày xuân ngồi chấm câu
    Ai dám bảo những câu thÆ¡ này không ... tá»± do? Những hình ảnh trà mai, đêm nguyệt ... không tân kỳ? Trải 500 năm nay vẫn còn má»›i:
Con cỠquẩy - rượu đầy bầu
Ãòi nÆ°á»›c non - chÆ¡i quản dầu
Ãạp áng mây - ôm bó củi
Ngồi bên suối - gác cần câu
    Má»›i trong cấu trúc từ ngữ, má»›i trong nhạc Ä‘iệu, má»›i trong tÆ° tưởng, má»›i trong cảm quan của thi nhân vá»›i thiên nhiên, vÅ© trụ:
Dậu lưa thưa, hai khóm cúc
GiÆ°á»ng thấp thấp, má»™t nồi hÆ°Æ¡ng
Vượn chim kết bạn non nước quạnh
Cầm sách cùng nhau ngày tháng trÆ°á»ng
Ca dao

     Hình thức thi ca gần gụi vá»›i dân gian là ca dao. Ca dao, còn gá»i là phong dao, tiếng nhà nho dùng để chỉ phần thÆ¡ được quan tâm tá»›i và ghi chép lại trong má»™t bài ca hay bài hát truyá»n khẩu. Tục ngữ là má»™t câu nói ngắn gá»n, có vần, có nhịp Ä‘iệu, có ý nghÄ©a, đôi khi triết lý, rút ở kinh nghiệm Ä‘á»i sống hàng ngày. Ca dao và tục ngữ Ä‘á»u có vần Ä‘iệu và cô Ä‘á»ng, nhÆ°ng ca dao thuá»™c lãnh vá»±c thÆ¡, tục ngữ, có ý phán Ä‘oán, thá»±c nghiệm, gần vá»›i văn.
     Ãến nay, chÆ°a có công trình biên khảo nào nghiên cứu và sắp xếp rõ ràng sá»± xuất hiện của những câu ca dao theo niên đại.

     Những nhà nghiên cứu văn há»c dân gian cho rằng cuốn "Nam phong giải trào" là má»™t công trình sÆ°u tập ca dao xÆ°a nhất(12)
.
     Trần Danh Ãn (1754 -1794) soạn những trang đầu của Nam phong giải trào. Ông là nhà thÆ¡ và tôi trung nhà Lê. Những tác phẩm còn để lại: Liá»…u am thi tập, Liá»…u am Tản ông thi tập, Bảo triện Trần Danh Ãn thi thảo, Bảo triện Trần Hoàng Giáp thi tập, ...Trong lúc chạy trốn Tây SÆ¡n vào khoảng năm 1788 - 1789, cùng má»™t nhóm bầy tôi lÆ°u vong của nhà Lê, ông Ä‘em ca dao diá»…n thành thÆ¡ chữ Hán, theo lối Kinh thi của Trung quốc để "tiêu khiển ná»—i sầu muá»™n". Những câu diá»…n giải của há» Trần là những câu hay nhất, mục đích ban đầu có lẽ chỉ để thưởng thức thÆ¡ chữ Hán. NhÆ°ng vì muốn thấu triệt cái hay của phần diá»…n giải, thì phải chép cả nguyên bản bằng quốc âm. Nhá» thế mà ngày nay chúng ta má»›i có được những câu ca dao tÆ°Æ¡ng ứng.

     Ãến Ä‘á»i Nguyá»…n, dÆ°á»›i thá»i vua Minh Mệnh, khoảng 1827 trở Ä‘i, Ngô đình Thái (hiệu là Ngô Hạo Phu, tức Ngô Thế MÄ©) sÆ°u tập những câu thÆ¡ dịch của Trần Danh Ãn và chính ông cÅ©ng dịch thêm má»™t số nữa.
     Vá» sau, Ãá»— Phác Phủ, Ä‘Æ°a cả tập này cho Trần Doãn Giác, là cháu gá»i Trần Danh Ãn bằng ông chú, xem, Ä‘á» tá»±a, chú giải và bổ sung.

     Theo chi tiết ghi ở bài tá»±a Nam phong giải trào thì Trần Danh Ãn soạn 17 chÆ°Æ¡ng (má»—i chÆ°Æ¡ng tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t bài ca dao), Ngô Hạo Phu 4 chÆ°Æ¡ng; và tổng số ca dao của tập sách là 68 bài. Vậy phần của Trần Doãn Giác khoảng 2/3. Chính ông đã Ä‘i khắp đó đây để tìm "những câu ca dao nÆ¡i xóm ngõ, những khúc hát chốn cá»­a đình" ghi lại, chú giải và đặt tên cho tập sách là Nam phong giải trào.

     Vá» văn bản, hiện nay có 4 bản khác nhau:

- Nam phong giải trào do nhà xuất bản Liá»…u văn Ä‘Æ°á»ng khắc in mùa đông năm Duy Tân, Canh Tuất, 1910.
- Nam phong giải trào tiểu dẫn, chép tay, không Ä‘á» tên ngÆ°á»i và thá»i gian chép.
- Nam phong nữ ngạn thi, chép tay, cÅ©ng không Ä‘á» tên ngÆ°á»i và thá»i gian chép.
- Phần tạp chí trong sách Quốc phong thi tập hợp thái, do nhà xuất bản Quan văn Ä‘Æ°á»ng khắc in, đầu mùa đông năm Duy Tân, Canh Tuất, 191013.
     Nam phong giải trào, sÆ°u tập cuối Ä‘á»i Lê, đầu Nguyá»…n, nên có phần chắc chắn đã ghi lại má»™t số lá»›n ca dao Ä‘á»i Lê. Ví dụ nhÆ° câu:
Ãồng Ãăng có phố Kỳ Lừa,
Có nàng Tô thị, có chùa Tam Thanh.
có thể được sáng tác vào thá»i Lê - Mạc. Theo sách Bắc giang địa chí của Nhật Nham Trịnh NhÆ° Tấu: Khi xÆ°a, các sứ thần Ä‘i sang phÆ°Æ¡ng Bắc hoặc các binh sÄ© Ä‘i thú Lạng SÆ¡n, Cao Bằng Ä‘á»u phải Ä‘i qua sông ThÆ°Æ¡ng. NgÆ°á»i thân Ä‘Æ°a đến tả ngạn sông này thì phải ly biệt. "Những cuá»™c tiá»…n biệt ấy để lại cho ta nhiá»u câu phong dao ai oán" và má»™t trong những bài phong dao ấy là "Ai lên xứ Lạng". Nếu so sánh bài ca dao này vá»›i má»™t Ä‘oạn thÆ¡ chữ Nôm, trong trÆ°á»ng ca Sứ tình tân truyện của Nguyá»…n Tôn Khuê (1692 -1766):
Kỳ Lừa cây rợp bóng êm
Cá»­a the nhà gấm vây thêm tÆ° bá»
Khách thÆ°Æ¡ng buôn bán Ä‘i vá»,
Cửa thông hai nước(14) , chợ lỠsáu phiên.
chúng ta càng tin chắc rằng cái phố Kỳ Lừa kia, đông vui, hấp dẫn lắm đến ná»—i chàng trai đã "mảng vui quên hết lá»i em dặn dò".

     TÆ°Æ¡ng tá»±, những câu:

Cái cò lặn lội bỠsông
Gánh gạo đưa chồng, tiếng khóc nỉ non.
Nàng vỠnuôi cái cùng con
Cho anh đi trẩy nước non Cao Bằng.
    Phạm đình Hổ (1768 - 1839) trong VÅ© Trung tùy bút, ghi là bài ca của vợ các lính thú làm khi chồng phải Ä‘i đánh trận trong chiến tranh Lê - Mạc ở Cao Bằng.
     Bài
"ÃÆ°á»ng vô xứ Nghệ quanh quanh
  Non xanh nÆ°á»›c biếc nhÆ° tranh há»a đồ"
cùng loại với bài
ÃÆ°á»ng lên MÆ°á»ng Lá»… bao xa
Trăm bẩy mÆ°Æ¡i thác, trăm ba mÆ°Æ¡i ghá»nh.
có thể phát xuất từ bài thÆ¡ chữ Hán, Lê Lợi làm năm 1429 khi Ä‘i đánh đèo Cát Hãn trở vá», có câu "lá»i truyá»n ba trăm ngá»n thác quanh co rất nguy hiểm" (trăm bẩy mÆ°Æ¡i + trăm ba mÆ°Æ¡i = ba trăm).

     Má»™t giai thoại khác nói vá» hai câu ca dao:

Lạnh lùng thay láng giá»ng ôi!
Láng giá»ng lạnh ít, sao tôi lạnh nhiá»u
Trần Doãn Giác đã nghÄ© đến tâm sá»± "ngÆ°á»i đàn bà góa, nhân trá»i rét mà làm bài ca này, đủ thấy sá»± khổ sở của việc giữ tiết hạnh", chúng ta cÅ©ng có thể liên tưởng đến Nhất Linh, khi viết Lạnh lùng, có thể nhà văn đã "cảm" hai chữ "lạnh lùng" ấy trong ca dao Việt. Ca dao, dù là sáng tác của cá nhân hay tập thể, ở bất cứ thá»i đại nào, gần gÅ©i vá»›i đại Ä‘a số quần chúng, là nguồn tÆ° liệu phong phú vá» lịch sá»­, xã há»™i, và là sản phẩm tinh thần của cả dân tá»™c.
Paris tháng 1/1991
Chú thích :
(1) Tá»­: NgÆ°á»i con trai; khâm: bâu áo, cổ áo.

(2) Ãây là bài ca dao, phong tục số 17 của nÆ°á»›c Trịnh (Trịnh phong 17), và là bài thứ 91 trong Kinh Thi (Kinh Thi, NXB Văn Há»c, Hà Ná»™i, trang 410-412).

(3) Xem Nguồn gốc và lịch sá»­ tuồng chèo Việt Nam của Trần Quốc Vượng và Ãinh Xuân Lâm (Tạp Chí Văn Há»c, tháng 4 - 1966).

(4) Ãại Việt sá»­ ký toàn thÆ°, tập I và II. Bản khắc in năm Chính Hòa thứ 18 (1697), nhà xuất bản Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, 1983.

(5) Theo bản dịch Trần Lê Sáng (chú thích ÃVSKTT).

(6) Bài ca của sÆ° Khuông Việt tiá»…n Lý Giác được ghi trong hai tài liệu cổ là Ãại Việt Sá»­ Ký Toàn ThÆ° và Thiá»n Uyển Tập Anh. Bản của ÃVSKTT không có tên. Chúng tôi theo nhan Ä‘á» VÆ°Æ¡ng Lang Quy ghi trong Từ Ä‘iển Văn há»c, bài viết của giáo sÆ° Nguyá»…n Huệ Chi (NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1983). Má»™t mặt khác, theo giáo sÆ° Hoàng Văn Lâu trong bài Má»™t số vấn Ä‘á» văn bản há»c Hán Nôm , in năm 1983, thì trong Thiá»n Uyển Tập Anh, bản in năm 1859, Ä‘á»i Tá»± Ãức, bài ca ấy có tên là VÆ°Æ¡ng Lang Quy; nhÆ°ng trong Thiá»n Uyển Tập Anh, bản in năm 1715, Ä‘á»i Lê Dụ Tông, bài ca ấy lại có tên là Ngá»c Lan Quy. Vậy giáo sÆ° Nguyá»…n Huệ Chi đã theo bản in Ä‘á»i Tá»± Ãức. Theo giáo sÆ° Hoàng Văn Lâu thì bài ca của sÆ° Khuông Việt có nhiá»u chá»— giống má»™t Ä‘iệu từ Ä‘á»i nhà Tống tên là Nguyá»…n Lan Quy.
    Trong sách Lịch Sá»­ Phật Giáo Việt Nam (NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1988), giáo sÆ° Hà Văn Tấn cÅ©ng xác nhận Ngá»c Lan Quy là tác phẩm thÆ¡ chữ Hán sá»›m nhất của nÆ°á»›c ta.

(7) Xem ThÆ¡ văn Lý Trần, tập I, nhà xuất bản Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1977.

(8) Bản dịch của ÃVSKTT.

(9) ÃVSKTT, tập II, trang 45.

(10) Theo  Tân Ãính LÄ©nh Nam Chích Quái của VÅ© Quỳnh (do Bùi Văn Nguyên dịch thuật, chú thích, dẫn nhập, NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1993), thì Ãiểm Bích, tên là Vân Bích, cung phi thứ ba của Trần Anh Tông, còn gá»i là Tam NÆ°Æ¡ng. Mẹ Tam NÆ°Æ¡ng là Tào Thị, tên là Vân Thoa, bị má»™t chàng trai hãm hiếp, sinh ra nàng. Bài thÆ¡, nguyên văn chữ Hán:

 Hạo hạo nguyệt quang ngÆ°ng thủy diện
 Du du trúc ảnh lá»™ng phong sinh
 Nhiêu kiá»u thế giá»›i phÆ°Æ¡ng phi cảnh
 Tùng thi Mâu Ni đã bất tình.
    Bài thÆ¡ này khá giống vá»›i phong cách phóng khoáng của Huyá»n Quang trong nhiá»u bài thÆ¡ khác của ông. Chắc rằng Vân Bích tâu vá»›i vua vá» bài thÆ¡ chữ Hán này, còn bài dịch ra quốc âm của Vân Bích, hoặc của má»™t tác giả khác được truyá»n tụng nhÆ° sau:
 Vằng vặc trăng mai ánh nÆ°á»›c
 Hiu hiu gió trúc ngân sênh
 NgÆ°á»i hòa tÆ°Æ¡i tốt, cảnh hòa lạ.
 Mâu Thích Ca nào thuở hữu tình.
    Bài dịch này không sát nguyên văn, có phần xuyên tạc để kết án Huyá»n Quang.
     (chú thích của Bùi Văn Nguyên)

(11) ÃVSKTT, tập II, trang 89.

(12) Viết theo bài "Nam phong giải trào: Lịch sá»­ văn bản và giá trị văn há»c dân gian" của Kiá»u Thu Hoạch, Tạp Chí Văn Há»c tháng 6 - 1978.

(13) Kiá»u Thu Hoạch phân tích rõ những Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng đồng và dị biệt của 4 văn bản nói trên.

(14) Biên giới hai nước Việt và Trung Quốc.

© 1991-1995 Thụy Khuê



 Trở Vá»