Chim Việt Cành Nam             [  Trở Vá»  ]          [ Trang chá»§ ]             [  Tác giả ]

THƠ TA, THƠ TÀU (1)

Thu Tứ

ThÆ¡ truyá»n khẩu và thÆ¡ thành văn
Cái tội của nho ta
Nho ta vẫn thích thơ luật ta
Nhưng dân ta không thích thơ luật Tàu
Vì nhịp sống ta khác nhịp sống Tàu
Nho ta lập công chuộc tội
*
ThÆ¡ truyá»n khẩu và thÆ¡ thành văn

Thơ là hoa của "cây" tiếng nói.

Tiếng có thể đã bắt đầu nở hoa lâu trước khi tiếng viết được xuống.

Không biết ngưá»i Việt đã làm thÆ¡ tiếng Việt được bao lâu trước khi đặt ra chữ nôm. Dù sao, trước chữ nôm chỉ có thể có má»™t dòng thÆ¡ Việt, là dòng truyá»n khẩu: thÆ¡ chỉ tồn tại trong trí nhá»› và nhá» miệng mà hiện thành âm thanh. Sau chữ nôm, thêm dòng thành văn, gồm những bài thÆ¡ hiện hình trên giấy.

Thưá»ng sau khi tiếng viết được xuống rồi thì truyá»n thống thÆ¡ truyá»n khẩu mau chóng cáo chung. Nhưng ở nước ta, do chữ nôm là thứ chữ hết sức khó há»c (phải rất thạo chữ Hán má»›i há»c được chữ nôm!), nên sau khi nó ra Ä‘á»i hầu hết ngưá»i Việt Nam vẫn tiếp tục mù chữ và thÆ¡ truyá»n khẩu vẫn tiếp tục tồn tại, phát triển.

Cái tội của nho ta

"Hoa" thÆ¡ truyá»n khẩu Việt có hình dáng độc đáo, không há» chịu ảnh hưởng Tàu.

Sau khi đặt ra chữ nôm, hẳn trí thức Việt Nam đã hồ hởi ưu tiên chép xuống giấy loại thơ riêng của dân tộc mình? Hẳn thơ thành văn chủ yếu là thơ luật Việt?

Ai cũng biết là... không đâu!

Nói chi chuyện chép thÆ¡, trong má»™t thá»i gian dài chữ nôm có đó mà cÅ©ng như không, hầu hết những ngưá»i biết chữ Ä‘á»u tránh không dùng, chá»n dùng chữ Hán. Chú ý đến "quốc âm" như Hồ Quý Ly, Nguyá»…n Trãi, Lê Thánh Tôn, và nhất là Quang Trung, là rất ngoại lệ.

Theo Äào Duy Anh, "... đến Ä‘á»i Lý Cao Tôn chữ Nôm đã được cấu tạo vá»›i qui cách có thể nói là đầy đủ rồi, suốt các triá»u đại sau qui cách ấy vẫn không há» thay đổi".(1) Thế mà lâu lắm, hàng bốn năm thế ká»· sau, má»›i bắt đầu có má»™t số đáng kể nhà nho Việt sáng tác bằng tiếng Việt rồi dùng chữ nôm chép xuống giấy. Thoạt tiên, tuy đã chịu viết tiếng mẹ đẻ, há» không làm thÆ¡ lục bát hay song thất lục bát mà làm ngÅ© ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú v.v., tức thÆ¡ luật ÄÆ°á»ng. Rút cuá»™c, há» cÅ©ng sáng tác thÆ¡ luật Việt, nhưng đồng thá»i vẫn cứ tiếp tục trân trá»ng thÆ¡ luật ÄÆ°á»ng.

Cái tá»™i coi rẻ văn hóa Việt cá»§a nho Việt, vua Trần Nghệ Tông từng ra lá»i than thở: "Triá»u trước dá»±ng nước có luật pháp, chế độ riêng, không theo quy chế cá»§a nhà Tống là vì Nam Bắc nước nào làm chá»§ nước đó, không phải bắt chước nhau (...) bá»n há»c trò (...) không hiểu ý nghÄ©a sâu xa cá»§a việc lập pháp, Ä‘em phép cÅ© cá»§a tổ tông thay đổi theo tục phương Bắc cả, như vá» y phục, nhạc chương v.v. thật không kể xiết".(2)

Các nhà nho Việt Nam muốn Hoa hóa dân tộc mình là sự thực lịch sử. Nhưng muốn là một chuyện. Dân không nghe nho. Mà chính nho, cuối cùng, đã nghe dân.

Nho ta vẫn thích thơ luật ta

Tại sao cho văn hóa Tàu là hơn, muốn bỠvăn hóa Việt đi, mà nho Việt lại vẫn có làm thơ luật Việt, làm rồi công phu chép xuống bằng một thứ chữ rất bất tiện, nhỉ?

Vì trước khi thành quan, nho Ä‘iển hình sống ngay trong dân, mà nếu chẳng may không thành quan được thì dÄ© nhiên cứ tiếp tục sống mãi trong dân. Nguyá»…n Du, Nguyá»…n Công Trứ, Nguyá»…n Khuyến v.v. trước khi thành quan ná» quan kia Ä‘á»u là ngưá»i trong làng xóm cả.

Äã trong làng xóm, tránh sao khá»i nghe tiếng ầu Æ¡, tiếng "dân ca", và khi đến tuổi thanh niên thì không chỉ nghe hát mà còn tham gia cất lên tiếng hát vá»›i trai làng gái xóm. Có tham gia tích cá»±c lắm, công tá»­ Nguyá»…n Du rồi má»›i có lần "thác lá»i anh trai phưá»ng nón gá»­i cho cô gái phưá»ng vải" tha thiết thế chứ.(3)

Thơ, vừa nghe từ thuở mẹ ru vừa làm để ghẹo gái, tán gái, thơ ấy làm sao quên được.

Cho nên khi Nguyá»…n viết Kiá»u:

"Tiếng thÆ¡ ai động đất trá»i"

thì tuy ý thÆ¡ mượn từ bên Tàu nhưng lá»i thÆ¡ lại

"Nghe như non nước vá»ng lá»i nghìn thu"!(4)

Cái chất Việt nó đã thông qua văn chương truyá»n khẩu mà thấm vào tận xương Nguyá»…n Du, bao nhiêu sách Tàu cụ Ä‘á»c không "tẩy" nó được mảy may!

Nhưng dân ta không thích thơ luật Tàu

Thơ, có ai bắt ai làm đâu. Có thấm, có thích, thì làm.

Nho thấm thích thơ lục bát, thơ song thất lục bát, nên làm.

Còn dân đối vá»›i thÆ¡ luật ÄÆ°á»ng, Hoài Thanh có lần để ý: "trong văn há»c dân gian không thấy có má»™t bài thÆ¡ nào làm theo luật ÄÆ°á»ng".(5)

Dân không làm, mà dân có nghe cÅ©ng không chịu nhá»›: dẫu "thanh" như thÆ¡ Bà Huyện hay "tục" như thÆ¡ Bà Chúa (6), lá»t vào tai bên này xong cÅ©ng chạy ngay ra khá»i tai bên kia thôi! (trong khi dân thuá»™c Kiá»u làu làu, vào câu nào là câu ấy cứ nằm suốt Ä‘á»i trong óc!)

Rõ ràng ngưá»i Việt Ä‘iển hình xưa kia không nẩy nở tình cảm mặn mà vá»›i thÆ¡ luật Tàu.

Sá»± tình thế, thiết tưởng không phải do dân mù chữ nên không Ä‘á»c được nên không quen nghe thứ văn vần kia. Là vì những bài thÆ¡ thành văn viết xuống rồi vẫn có được Ä‘á»c lên đấy chứ. Äã nói lúc nào chả có má»™t số nho Ä‘ang sống ngay giữa dân, nên thiếu gì lúc dân nghe nho ngâm nga thÆ¡ nôm luật ÄÆ°á»ng. Nghe đã... mòn tai, không lạ chút gì nữa, nhưng vẫn cứ không thích, nên má»›i không làm, không nhá»›.

Không thích không nhất thiết là không thấy hay. Ngưá»i dân quê có lẽ cÅ©ng thưởng thức được thÆ¡ Nguyá»…n Khuyến, chẳng hạn. Nhưng khi tai hỠđón vào những Thu Äiếu, Thu Vịnh, Thu Ẩm v.v., hẳn lòng hỠấm a ấm ức:

"Rằng hay thì thật là hay
Nghe ra khó hát, khó ca thế nào"!(7)

Dân Việt chỉ thực vui khi "ca hát" những thể thơ Việt mà thôi.

Chỉ những thể thơ Việt mới làm được nhịp cầu tri âm giữa "nho gian" và dân gian. Nho mà không làm không nghe thơ lối Việt thì tâm tình hai gian đành thôi trao đổi!

Vì nhịp sống ta khác nhịp sống Tàu

Vừa rồi nhắc ca hát, không phải vô tình. Giữa thÆ¡ truyá»n khẩu vá»›i dân nhạc có mối quan hệ khắng khít.

Vá» quan hệ này, có nhà nghiên cứu bảo: "Dân ca nước ta (...) hầu hết Ä‘á»u xây dá»±ng trên cÆ¡ sở những câu ca dao sẵn có".(8) Có nhà khác lại bảo: "Ca dao được hình thành từ dân ca".(9)

ThÆ¡ mà có thể dùng để hát, lá»i hát mà có thể rút ra thành thÆ¡, ấy là bởi bài thÆ¡ và bản nhạc đã được làm theo cùng má»™t cái nhịp căn bản nào đó.

Nhịp căn bản của thơ, nhạc, chắc chắn là con đẻ của nhịp sống.

Má»—i cá»™ng đồng ngưá»i, má»™t nhịp sống, má»™t nhịp căn bản cho thÆ¡ cho nhạc. Trừ khi đằng này bá»—ng đổi nhịp sống, sinh hoạt như đằng kia, cái nhịp căn bản cá»§a đằng kia không có cách nào vào chiếm được lòng dân đằng này!

Thá»­ nghÄ© vá» trưá»ng hợp ta vá»›i Tàu.

Sau bao nhiêu thá»i gian tồn tại trên đất nước mình bằng cái cách riêng cá»§a mình, dân tá»™c Việt Nam Ä‘i đến thÆ¡ lục bát. Lục bát sinh ra, lá»›n lên, ngá»± trị trong dân gian, chiếm đến 95% số lá»i ca dao (10), bất chấp việc giá»›i trí thức đầy quyá»n uy trịnh trá»ng rước vá» má»™t thể thÆ¡ khác hẳn nó.

Sở dÄ© nó làm được thế, ấy bởi từ lúc nho ra Ä‘á»i đến lúc nho... Ä‘i Ä‘á»i, cuá»™c sống cá»§a hầu hết ngưá»i Việt Nam coi như không thay đổi, vẫn khác hẳn cuá»™c sống cá»§a tầng lá»›p trí thức bên Tàu! Nho Việt bắt chước sống như nho Tàu, cố tu thân cho biến thành quân tá»­... Tàu thì cứ việc, đông đảo nhân dân ta chỉ biết ngày ngày ra đồng cày cấy y như bao nhiêu thế hệ ngưá»i Việt trước mình, và do đó cứ tiếp tục yêu da diết lục bát mà hoàn toàn há» hững vá»›i thất ngôn, ngÅ© ngôn.

Nho ta lập công chuộc tội

Trên đã làm tội nho. Nhưng nho cũng có công với văn hóa dân tộc đấy.

Chính nhá» nho cứ "ngoan cố" làm mãi thứ thÆ¡ luật ÄÆ°á»ng mà đến thế ká»· 19 văn há»c Việt Nam bá»—ng có thêm vô số thi phẩm giá trị. Má»™t mặt, cái luật thÆ¡ xa lạ kia nó là bằng chứng văn hóa phương bắc đã ảnh hưởng đáng kể đến tầng lá»›p trí thức cá»§a dân tá»™c ta. Mặt khác, cái hay rất đỗi già dặn cá»§a những bài thÆ¡ tiếng Việt làm theo luật Tàu lại chứng tá» trí thức Việt Nam đã bản địa hóa hoàn toàn thành công má»™t thể thÆ¡ ngoại lai, làm dài thêm bảng thành tích rá»±c rỡ cá»§a văn hóa Việt Nam. Nói ví von, nhá» công nhá»c cá»§a nho, mà cây Việt ngữ bá»—ng nở thêm má»™t loài hoa lạ!

Hoa lạ này làm nẩy ra hoa lạ khác. Hoài Thanh cho biết thÆ¡ năm chữ và thÆ¡ bảy chữ trong ThÆ¡ Má»›i chính là "do luật ÄÆ°á»ng giãn và ná»›i ra"(11), tức có gốc ở cái luật thÆ¡ Tàu mà nhiá»u trăm năm trước các nhà nho Việt đã long trá»ng đưa vá».

Ngoài công làm nở hoa lạ, dÄ© nhiên, trước tiên, nho đã lập công lá»›n làm hoa quen nở ra những đóa rá»±c rỡ chưa từng. Truyện Kiá»u, Bích Câu kỳ ngá»™, Cung oán, Chinh phụ..., tác giả những tuyệt phẩm lục bát và song thất lục bát ấy Ä‘á»u là nho.

Có lẽ nên nhắc rằng trong cái công trá»±c tiếp cá»§a nho luôn luôn có chứa cái công gián tiếp cá»§a dân. Dân "bÆ¡m" chất Việt vào tâm hồn nho suốt từ ngày thÆ¡ bé đến tuổi thanh niên, và thá»±c ra vẫn tiếp tục bÆ¡m ngay cả sau khi nho thi đỗ ra làm quan. Chính nhỠđược dân giữ cho khá»i mất gốc, mà nho má»›i có ngày "làm nên" như vừa nói!

Cuối cùng, nêu công lao cá»§a các nhà nho Việt Nam xong, sá»±c nghÄ© cÅ©ng nên có lá»i tá»­ tế vá» cái phương tiện hỠđã dùng lập công. Chữ nôm, thứ chữ rất dở ấy, thế mà rồi cÅ©ng được việc!

____________
(1) Äào Duy Anh, Chữ nôm - nguồn gốc, cấu tạo, diá»…n biến, nxb. Khoa Há»c Xã Há»™i, VN, 1975.

(2) Xem Äại Việt sá»­ ký toàn thư.

(3) Xem Xuân Diệu, Ba thi hào dân tộc, nxb. Thanh Niên, VN, 2000.

(4) ThÆ¡ Tố Hữu in ở đầu quyển Truyện Kiá»u, nxb. Äại Há»c Và Trung Há»c Chuyên Nghiệp, VN, 1973.

(5) Hoài Thanh, Chuyện thơ, nxb. Tác Phẩm Mới, VN, 1978, tr. 59.

(6) ThÆ¡ Bà Chúa tức thÆ¡ Hồ Xuân Hương, vì HXH có ngưá»i gá»i là "bà chúa thÆ¡ nôm".

(7) Truyện Kiá»u, câu 489-490: "Rằng hay thì thật là hay, nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào".

(8) VÅ© Ngá»c Phan, Qua những trang văn, nxb. Văn Há»c, VN, 1976, tr. 71.

(9) Nguyá»…n Xuân Kính, Thi pháp ca dao, nxb. Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i, 1992, tr. 136.

(10) NXK, sđd., tr. 56.

(11) Hoài Thanh, Thi nhân Việt Nam, in lần đầu ở Hà Nội năm 1942.