Thơ ấy lập dị hơn là hay. Còn tuyên ngôn kia không chứa nội dung gì sâu sắc, đại khái là lập dị cộng thêm ít nhiều thời thượng!

Nhưng lập dị với thời thượng chỉ là cái bề ngoài của Nguyễn Đức Sơn. Dưới lớp "vỏ" là một con người khác hẳn, vừa rất bình thường như đa số mọi người, lại vừa rất độc đáo không giống bất cứ ai: bóc lớp vỏ "dị lập" đi, ta gặp một cái ruột có nét "dị bẩm sinh", "dị tự nhiên".

Dị là khác người. Khác người lắm cách. Cái dị tự nhiên của Nguyễn Đức Sơn nó thế nào?

Nó ngộ nghĩnh hết chỗ nói! Có thể nói "ngộ" mới chính là cái đặc điểm phân biệt thơ giá trị của Nguyễn Ðức Sơn với bao nhiêu thơ Việt Nam giá trị khác xưa nay.

Còn điều này cũng "ngộ". Là tuy Nguyễn Đức Sơn có làm thơ tự do (hình như vào lúc đầu), nhưng rốt cục tất cả những bài hay nhất của ông đều làm theo khuôn khổ nhất định có sẵn, thậm chí đa số là lục bát. Dễ tưởng ngộ nghĩnh mâu thuẫn với kỷ luật, nhưng không.

Sau đây là hai mươi thi phẩm, chứa nội dung hoặc tình cảm bình thường hoặc suy tưởng siêu hình nhè nhẹ thoang thoảng hương nhang với nét ngộ nghĩnh đặc thù, mang hình thức tuy hoàn toàn kỷ luật nhưng lại thoải mái quyện nhuyễn với nội dung dẫn tới kết quả nghệ thuật đặc sắc.

Người có "ngày đau khổ chín" thì "đến bên cây lẳng lặng ngồi" một lúc rồi thả ngày vọt lên trời khiến "mây rừng (tan tác) bay rất xa"!

Từ ngữ trong bài thơ này làm ta nhớ Ngậm Ngùi của Huy Cận. Nhưng chẳng qua Nguyễn Đức Sơn cố ý mượn lối diễn tả của một người đi trước mà ông rất mến (1), chứ giữa hai sáng tác phẩm không thực sự có điều gì chia xẻ.

--------

một ngày đau khổ chín trong tôi
tôi đến bên cây lẳng lặng ngồi
cây thả trái sầu trên nước lắng
mặt hồ tan vỡ ánh sao trôi

thôi nhé ngàn năm em đi qua
hồn tôi cô tịch bóng trăng tà
trời sinh ra để chiều hôm đó

tôi thấy mây rừng bay rất xa

"Tịch mạc" là: "rồi mai huyệt lạnh anh về, ru nhau gió thổi bốn bề biển xưa, trăng tà đổ bóng cây thưa"!

Anh về nằm chơ vơ như... cù lao, "mộng trần gian" chín đỏ hái quá vừa rồi đó em.

--------

rồi mai huyệt lạnh anh về
ru nhau gió thổi bốn bề biển xưa
trăng tà đổ bóng cây thưa
mộng trần gian đã hái vừa chưa em

--------

khi thấm mệt tôi đi luồn ra núi
cuối chiều tà chỉ gặp cỏ hoang sơ
bước lủi thủi tôi đi luồn vô núi
nghe nắng tàn run rẩy bóng cây khô
chân rục rã tôi đi luồn ra núi
hồn rụng rời trước mặt bãi hư vô

--------

có bay cao chín tầng trời
chỉ nghe thượng đế ngàn đời nín thinh
có dòm sâu tận cửa mình
cũng không thấy được cái hình thế gian

Thực ra, có phải đọc đi đọc lại những chị chị em em tỉ tỉ tê tê một lúc, ta bỗng nhớ Nguyễn Bính, nhớ chị Trúc với em Bính?

Nguyễn Bính chỉ làm rặt thứ thơ không "lạ". Còn Nguyễn Đức Sơn, ông nổi tiếng làm thơ lạ, chứ đọc lại thơ ông thấy trong số bài hay có không ít bài chứa những cảm xúc rất đỗi bình thường, y như trong thơ Nguyễn Bính. Vậy một đằng tâm hồn lúc nào cũng ở trọn vẹn trong nhân gian, còn một đằng tuy có những lúc "mang mang thiên cổ sầu" nhưng vẫn có những lúc không cảm tha thiết cái tình gì lạ hơn tình người.

Về bài Giữa Mùa Nắng Vàng, còn điều này nữa tưởng cũng đáng chú ý: tuy là thơ sáu chữ, mà lại mềm mại. Nói thế là vì nhớ Xuân Diệu có lần trầm trồ những câu thơ sáu chữ của Nguyễn Trãi, rằng những câu ấy có một vẻ rắn rỏi khác thường.

Thử so sánh:

"Rũ bao nhiêu bụi, bụi lầm
Giơ tay áo đến tùng lâm" (NT)

với

"Giữa mùa nắng vàng hiu hắt
về đây đôi mắt dịu hiền..." (NĐS)

Rõ ràng cùng sáu-sáu, mà người cứng kẻ mềm...

--------

giữa mùa nắng vàng hiu hắt
về đây đôi mắt dịu hiền
về đây cả bàn tay đẹp
đi tìm thăm xứ người em

ngõ hẹp lối vào gác trọ
chiều trưa nhạt nắng bên thềm
bỗng dưng sao lòng se thắt
vương vương đếm mấy nỗi niềm

gặp nhau sao mà không nói
tuổi hiền mà cũng lao đao
ơ kia làm sao chị khóc
tình em vẫn như dạo nào

chị bảo rằng đây mưa nắng
bốn mùa em có buồn không
em cười làm sao cay đắng
chị ơi lệ ở trong lòng

chị hỏi rằng đây mưa nắng
bốn mùa em không buồn sao
đêm đêm sao nhiều sương trắng
em như nằm thấy kiếp nào

chị hỏi rằng đây hoang vắng
biết rồi em có sầu vơi
đêm đêm ai người tâm sự
tha hồ mà đếm sao rơi

mai mốt chị về phố cũ
chị ơi thương chị làm sao
vì em có mình chị đó
làm sao lòng không nghẹn ngào

mai mốt chị về phố cũ
biết lòng ngày mai ra sao
em ngại đất trời dâu bể
lòng ta rồi cũng bể dâu

Cũng thơ sáu chữ mà mềm mại. Cũng những cảm xúc rất bình thường của một Nguyễn Đức Sơn lu mờ hơn một Nguyễn Đức Sơn khác.

Tuy tứ không lạ, nhưng thơ vẫn hay.

--------

tháng bảy dì về đơm nhãn
nhớ mang ra ít giạ chiêm
ruộng xưa cò bay thẳng cánh
gặt hái vừa độ trăng liềm

mười mấy năm rồi dì nhỉ
lạc loài xa mãi cố hương
giờ đây ngồi mà suy nghĩ
lòng dạ ai người không thương

quê mình ai còn ai mất
đi rồi gươm súng mùa thu
khóc mãi từng đêm lưu lạc
nói ra thêm oán thêm thù

ngỏ về làm sao ngài ngại
xe cộ có dễ dàng không
kháng chiến người đi chưa lại
lúa khô héo cả ruộng đồng

ông ngoại chắc già ghê lắm
mấy người dì nữa nhưng thôi
đất cằn quê hương nứt rạn
kể thêm đau lòng dì ơi

dù sao cũng là xứ sở
đói nghèo đừng lạt tình thương
mười năm không cúng không giỗ
dì về ấm lại khói hương

tháng bảy dì về đơm nhãn
nhớ mang ra ít giạ chiêm
ở đây làm gì có bán
thấy người ta ăn bắt thèm

gió lên mưa xuống đầy trời
giọt vui nối giọt suối cười rừng reo
trên tranh rơi tiếng tịch liêu
dưới tranh ai sắp hồn tiêu phách mòn.

--------

êm êm chiều xuống chập chùng
gió lên lùa cả mùa đông vào hồn
sương mù giăng kín bản thôn
mái khoan thai đếm giọt buồn theo mưa
cây rừng chuyển giọng sầu đưa
nhịp vang theo nhịp như xưa lắm rồi
suối khô đã tiếp lượng trời
ngày xanh tôi vẫn một đời tịch liêu

"... như lá vàng lảo đảo
anh lui về trong đêm".

Trời ơi, sao buồn đến thế, hỡi "hoa cô độc".(2)

--------

một đêm trăng mờ ảo
anh tìm về thăm em
phố buồn như hoang đảo
gió ngừng ru bên thềm

ánh đèn sao le lói
căn phòng sao đìu hiu
anh lặng người thầm hỏi
kiếp người sao tiêu điều

anh đi vòng sau nhà
một mình như bóng ma
giật mình anh nghe thấy
có tiếng gì bay xa

rồi đêm trăng mờ ảo
anh lại về thăm em
như lá vàng lảo đảo
anh lui về trong đêm

Một đằng "nghe sao ấm áp tựa nghe đời"(3), một đằng "khóc lên tang hải giữa trời tha ma"!

-------

chợt nghe tiếng gáy rụng rơi
khóc lên tang hải giữa trời tha ma
từ sương mai đến ác tà
khuất trong thiên cổ dấu gà hiển linh.

-------

Nắm tay lật úp đi con
Co thân tròn trịa như hòn đá lăn
Muốn cho đời sống không cằn
Tập cho quen mất thăng bằng từ đây

Lần này ông làm một việc ít kỳ cục hơn là "đuổi theo mây bạc". Ðuổi chưa kịp thì trời đã tối...

--------

biển chiều còn một mình tôi
đuổi theo mây bạc giữa trời bao la
thủy triều chợt rút ra xa
bóng thanh xuân rụng ác tà sau lưng

Ở "xa miền" ít người lắm. Nhà văn nhà thơ, trông đi trông lại chỉ thấy độ nửa tá người Trung, thêm Tô Thùy Yên người Nam.(4)

Lơ thơ một dúm linh hồn dưới "man thiên một trời", mặc sức "vân vi".

--------

lênh đênh thuyền giạt xa miền
nửa đêm bừng tỉnh man thiên một trời
trông lên thượng đế đi rồi
hỏi mây thái cổ con người vân vi
lối mòn cỏ mộ xanh rì
ngoài ra kìa chẳng có gì nữa sao
đảo buồn thổi gió lao xao
ngàn xưa còn tiếng thì thào biển khuya

Tôi "từng đêm thức nghe xa vắng về ngập trong hồn tự bốn phương", nên ban ngày tuy chung quanh "cha mẹ anh em còn đông đủ" mà "thấy vắng tan hoang ngụt đất trời"!

"Tình tôi (...) không nhiều". Nhiều sao được, khi tôi "coi tất cả chỉ là bọt nước".

--------

tôi dòm đời khi tuổi sắp hai mươi
nhìn trước nhìn sau thấy rõ ràng
những người đi trước sầu đeo nặng
những người đi sau sầu không tan

tôi dòm đời khi tuổi sắp hai mươi
thấy hay hay nhưng làm sao cười
như chuyện lớn lên rồi có vợ
cuối đời về đất lạnh nằm xuôi

tôi dòm đời khi tuổi sắp hai mươi
thấy vắng tan hoang ngụt đất trời
cha mẹ anh em còn đông đủ
mình tôi sao mối sầu không nguôi

ngập ngừng chân bước con đường vắng
mây trắng bay lên oà đất trời
tôi cúi đầu nghe mình nhỏ lệ
biết chuyện gì rồi cũng buồn thôi

rộng biển trời ơi cái chán chường
nhạt phèo cả những mối sầu vương
ôi từng đêm thức nghe xa vắng
về ngập trong hồn tự bốn phương

tôi dòm đời khi tuổi sắp hai mươi
đôi lúc còn mơ chuyện trên trời
đôi lúc còn buồn chuyện xa xôi
khi biết trước sẽ lui về hủy diệt

vẫn biết thương nếu cha mẹ chết
vẫn thấy sầu khi nhớ người yêu
nhưng tình tôi thì vẫn không đều
biết sao được hỡi người tôi mến

vâng tình tôi thì cũng không nhiều
coi tất cả chỉ là bọt nước
vâng tất cả chỉ là bọt nước

Rồi từ giữa "mang mang", "thinh không", lát sau bỗng rơi xuống một bài thơ của Sao Trên Rừng!(5)

--------

mang mang trời đất tôi đi
rừng im suối lạnh thiếu gì tịch liêu
tôi về lắng cả buổi chiều
nghe chim ăn trái rụng đều như kinh
còn một mình hỏi một mình
có chăng hồn với dáng hình là hai
từng trưa nằm nghỉ đất dài
phiêu diêu nhẹ cái hình hài bay lên
mù sương âm vọng tiếng huyền
có con dơi lạ bay trên cõi đời
sau xưa mắt đã ngợp rồi
tôi nghe tôi chết giữa trời thinh không

-------

ở ăn với mẹ mày nhiều
có trưa hộc máu có chiều trào cơm
có đêm quẩn trí sôi đờm
sáng ra cuộc sống quá nhờm con ơi
ru con cha rống thấu trời
oan khiên tan ở giữa đời cho mau

Chỗ có rừng lại ngẫu nhiên rất gần biển, nên "tôi" khi nằm bờ suối "thấy mây rừng" khi nằm bờ biển "một mình đuổi theo mây bạc trên biển"...(6)

Ai cũng bị thời gian đưa dần tới đó. Có người hình như vừa biết làm thơ đã tới đó. "Lớn lên tôi sống trên bờ hư không"!

--------

một đêm sao ở trên rừng
đua nhau rụng xuống chào mừng nhân gian
hồn tôi cây cối liên hoan
rưng rưng tôi thấy trăm ngàn ước mơ
tuổi vàng suối mộng trời thơ
lớn lên tôi chết trên bờ hư không

--------

Xem cha đốt cỏ ngoài rừng
Nâng niu mẹ ẵm theo mừng không con
Có vài chiếc lá còn non
Gió xua lửa khói nổ giòn trên không
Nắng tà trải xuống mênh mông
Bước theo chân mẹ cha bồng hư vô

Biển là "biển ngàn Ninh Thuận", sông là "sông nước Thừa Thiên", "hai phương mồ mả xa vời", đó chăng?(7)

"Mai kia" lâu rồi, "tóc bạc òa bay" chắc cũng lâu lâu rồi, "bóng trăng tà vạn niên" còn đó chưa tan...

--------

Mai kia tan biến hận thù
Giữa đêm sao chiếu mịt mù phương đông
Cha về ôm cả biển sông
Duỗi chân duỗi cẳng nằm không một đời
Cho con cha hứa một lời
Ðuổi mây thiên cổ rong chơi tối ngày
Thu nào tóc bạc oà bay
Có con chỉ trỏ mới hay tuổi già
Cúi hôn trời đất đậm đà
Cha tan theo bóng trăng tà vạn niên

Thở phào rồi lại thở phèo
Thở lui thở tới trong veo cái đầu!

Đầu trong trẻo, mắt theo dõi mây bay tai lắng nghe gió thổi, thấy "trời hồng muôn năm", nhưng rồi lại sực nghĩ đến "mai sau"...

Trăm năm gió thổi vi vu
Ngàn năm sao rụng biển ru ai người!

--------

đầu tiên tôi thở cái phào
bao nhiêu phiền não như trào ra theo
nín hơi tôi thở cái phèo
bao nhiêu mộng ảo bay vèo hư không
sướng nên tôi thở phập phồng
mây bay gió thổi trời hồng muôn năm
mai sau này chỗ tôi nằm
sao rơi lạnh lẽo âm thầm biển ru

-------

con ngồi giỡn với bàn chân
lật qua lật lại cũng ngần ấy thôi
trời sinh đã có lâu rồi
ngo ngoe trong bụng từ hồi hoài thai
trăm năm lẩn quẩn hình hài
cái tâm hư vọng ngả dài huyệt sâu

(2) Hoa cô độc là tên tập thơ có bài thơ này.

(3) Xem bài Sớm Mai Gà Gáy của HC (trang gocnhin.net).

(4) Xem bài Đất Nào Văn Nấy của TT (trang gocnhin.net).

(5) Sao Trên Rừng là bút hiệu của Nguyễn Đức Sơn.

(6) Ninh Thuận, quê NĐS, vừa có rừng vừa có biển. Tôi Thấy Mây Rừng và Một Mình Đuổi Theo... là tên hai bài thơ của NĐS.

(7) Ở đầu bài Quê Hương có lời: "gửi về sông nước Thừa Thiên và biển ngàn Ninh Thuận, hai phương mồ mả xa vời".