Hà thành thất thủ ca, chưa rõ tác giả[1], là một trong số ít bài thơ tiêu biểu trong thời kỳ thực dân Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ (Việt Nam) lần thứ hai (1882).
Hà Thành thất thủ ca Bùi Thụy Đào Nguyên
Quân Pháp tấn công
thành Hà Nội lần thứ hai (1882).
I. Giới thiệu sơ lược:
Hà thành thất thủ ca, là một bài diễn ca lịch sử, dài 262 câu, thể song thất lục bát, ra đời ngay sau khi thành Hà Nội bị quân Pháp (do Trung tá Rivière cầm đầu) tiến đánh và thất thủ lần thứ hai (10 giờ 45 phút ngày 25 tháng 4 năm 1882). Cũng khoảng thời gian này, còn có ba bài khác cùng chủ đề, đó là: Hà Thành Chính Khí ca, Hà Thành hiểu vọng và Hà Thành thất thủ. So lại, bài Hà thành thất thủ ca phản ánh một giai đoạn dài hơn, có nghĩa là nó phản ánh tình hình rối ren cùng cảnh phố phường tan hoang, nhân dân điêu đứng khổ sở sau khi quân Pháp đã đánh chiếm tỉnh thành trên.
Qua bài, tác giả đề
cao Hoàng Diệu, là vị Tổng đốc đã quyết tử để bảo
vệ thành Hà Nội; đồng thời phê phán, châm biếm những
quan lại hèn nhát, thái độ sợ giặc và chủ hòa của triều
đình nhà Nguyễn lúc bấy giờ. Bên cạnh đó, bài ca còn phác
họa bộ mặt của những hạng người hoạt đầu, cơ hội
đã nảy sinh cùng với gót giày của quân xâm lược.
Trong bài có nhiều đoạn
thơ dành để phê phán, châm biếm tinh thần "sợ giặc" của
các tướng lĩnh Việt cũng như Thanh. Tuy nhiên, tác giả vẫn
chưa cổ vũ hay nói lên được tinh thần đoàn kết, dám hy
sinh, để chống lại ngoại xâm của quân dân buổi ấy, mà
chỉ thấy phảng phất những tư tưởng dao động, buông xuôi,
và ít nhiều còn trông đợi sự ứng cứu của ngoại bang
(nhà Thanh).
II. Trích tác phẩm:
Trích 138 câu nói về tình hình Bắc Kỳ sau khi Hà Nội thất thủ:
...Quan đi cả mà còn
thành lũy,
Chạnh lòng người ngẫm
nghĩ mà thương!
Kính Thiên [2] ngai ngự
thếp vàng,
Tây ngồi đánh chén
với đoàn thanh lâu [3].
Các chùa miếu đâu
đâu đấy tá,
Can gì Tây cũng phá
tan tành?
Chủ kho tượng[4]cũng
chẳng linh,
Để Tây đem đốt,
ra tình trêu ngươi.
Kể chi hắn hại người
đến thế,
Hạ thành rồi chẳng
để cho xây;
Có người rằng: "Lũ
Tây này,
Khác Tây Quý Dậu [5]
mà rầy lăng nhăng".
Dân xiêu lạc hỏi săng
hỏi đón:
"Về đánh Tây có bọn
nào không?"
Đồn: "Quan Tiết chế
Hoàng công [6],
Hắc Kỳ [7] hợp với
Sơn Hùng [8] cũng đông.
Đang sắm sửa hỏa
công, khí giới,
Tế cờ rồi ngài mới
cất quân".
Người ta tấp tểnh
nghe dần,
Bữa mai bữa mốt đại
thần về đây.
Đỏ như mắt cá chầy
mong mỏi,
Tính ngón tay đã ngoại
tháng Ba;
Bỗng đâu có sứ kinh
ra:
Tỉnh biên Đình Túc
giảng hòa với Tây.
Được hai bữa kéo
ngay vào tỉnh,
Thấy kho tàng dinh sảnh
sạch không;
Bàn nhau sớ tấu cửu
trùng,
Thấy sao nói vậy đủ
trong tình hình.
Kìa như kẻ học sinh
cửa thánh,
Hễ làm trai phải gánh
cương thường;
Ngán cho Đốc bộ họ
Hoàng [9]
Đan tâm có một can
tràng không hai.
Cũng có kẻ van hoài
xuất thú,
Lại có người mặt
ủ hờn cơm [10];
Nhờ ai cũng dựa tiếng
thơm,
Tiếng gì xuân nữa
mà sờm sỡ ai?
Được mấy kẻ ai tài
phải đạo?
Đều ăn cơm mặc áo
trên đời;
Đến khi có việc tày
trời,
Trơ trơ chỉ thấy một
người tận trung! [11]
Trong thế cuộc nào
mong như thế,
Nỗi phố phường mới
kể mà nghe;
Bằng nay xuân đã sang
hè,
Thân này đóng cửa
mà nghe sự đời.
Tỉnh Hà Nội những
người phố xá,
Chạy loạn Tây vất
vả cũng thương;
Xách già ôm trẻ vội
vàng,
Về quê ăn tuyệt tư
lương sạch rồi.
Ở cũng cực, ra thời
cũng cực,
Tưởng bán buôn mà
bức mọi bề:
Bằng ai có chợ có
quê,
Tiện phương thương
mại, tiện nghề điền viên.
Cũng có kẻ quen miền
phố xá,
Thói quê mùa bỡ ngỡ
xưa nay;
Ra hài vào hán thế
này,
Bây giờ lại phải
dãi dày tuyết sương.
Xưa chạy loạn, nay
đương chạy loạn,
Khúc ngày xưa khác đoạn
ngày nay;
Có quan đi giữ dẹp
Tây,
Nay quan chẳng thấy,
loạn này bao yên?
Rạng nghe đóng trên
miền Dày, Kẻ [12],
Mai lại nghe ở Vẽ,
ở Vòng [13];
Lại nghe mới bước
đến Phùng [14],
Lại nghe Ngài đóng
ở vùng Thanh Oai.
Nghe đồn tiếng rằng
Ngài phủ Lý [15],
Huyện Nam Xang [16] quân
thủy đóng thuyền;
Đồn rằng Ngài ở
Tam Tuyên [17]
Hắc kỳ vừa tới,
Thanh biền vừa qua.
Thôi thôi hẳn Ngài
đà đãi chí,
Hễ mà nghe thánh chỉ
mần răng;
Cho nên việc phải dùng
dằng,
Hết ngồi mà sợ, hết
nằm mà lo!
Quan ta chứa các kho
tiền thóc,
Mong làm hòa dở khóc
dở van;
Sớ ra giục giã các
quan,
Tây thì khẳng khái
biết bàn làm sao?
Tòa thất thủ, xiềng
trao già tỏa [18],
Phải lai kinh tra đã,
không tha;
Loanh quanh ta lại với
ta,
Kính Thiên Tây ở thế
mà điềm nhiên!
Đồn: Tàu Khách sang
miền Tây Bắc,
Làm rọ nhiều hẳn
bắt đoàn Tây;
Mấy mươi đinh kéo
đến đây,
Những là mong mỏi mà
rày thấy đâu!
Hay các chú phá tàu
Đông Hải [19],
Còn quay về đóng lại
mới sang?
Mau mau cứu lấy Đại
Nam,
Gạo đong hầu hết,
củ lang không nhiều!
Lúa ngô gạo nếp đều
vét sạch,
Vận Bắc Kỳ có bách
hay không?
Sự hòa còn nói viễn
vong,
Một nhà ba chủ biết
trông chủ nào?
Chuyện lúng túng làm
sao thế ấy?
Mãi thế này những
thấy bét be;
Nực cười kể chuyện
lè nhè,
Người cùng tìm cách
chở che qua ngày.
Đàn bà phải lấy Tây
cũng bức,
Dẫu rậm râu mạnh
sức cũng liều;
Người Nam lớn bé bao
nhiêu,
Ở hầu làm bếp cũng
đều làm ăn.
Cô thống sát, thông
năm[20]vô số,
Vợ quan Tây bà cố
chan chan;
Võng đào giày thắm
nghênh ngang,
Mới hôm nọ đã bà
quan tềnh tàng!
Phường nhà bếp nghênh
ngang đi phố,
Áo quần Tây lăng lố
thông ngôn;
Nay tàu lên Hạc [21]
lập đồn,
Làm thêm thương chánh
bán buôn cho nhiều.
Rày nghe tiếng Thiêu
triều đến Quán [22],
Từ Vân Nam mấy vạn
kéo sang,
Bắc Ninh với lại Tuyên
Quang,
Quảng Yên, Thái, Lạng
vô vàn Thanh quân.
Xin cứu lấy nước
Nam dành báo,
Có tờ thư thu gạo
cho nhiều;
Sứ dân: "Định giá
bao nhiêu,
Thuận mua, vừa bán,
Thiên triều trả cho!"
Sơn, Hưng, phải làm
kho chứa sẵn,
Lưỡng biên giang [23]
cứ thẳng kéo về;
Tỉnh thành cho chí chợ
quê,
Chỉ lo chết đói mà
mê mẩn người.
Còn dũng tráng trêu
ngươi bặng nhặng,
Người làm công, thằng
thẳng lưng xơi;
Nghĩ buồn Nam Việt
sự đời,
Những ăn hà tiện,
của thời cho ai!
Nay Tây cậy có tài
thiện thủy,
Đường sơn lâm hẳn
bí kế thôi;
Tàu bè ngược ngược,
xuôi xuôi,
Lên Hưng, Sơn đoạn
lại hồi Trường Tây.
Chú Khách cậy quân
này thiện bộ,
Dòng Nhị Hà hắn đố
dám qua;
Đi đâu quanh quẩn thế
mà?
Hết Lâm, Đoan lại
Bảo Hà, sông Ngâu.
Hai bên cứ giữ nhau
thế mãi,
Hay sợ hơi, có phải
hay không?
Bên e tráo phá thần
công,
Bên e cờ úp thung trồng
[24] đắm ngay.
Sao mà giữ mãi thế
này?
Tây thì Hà Nội, Ngô
[25]rày Sơn, Hưng [26].
III. Thông tin thêm:
Hà Thành Chính Khí ca, Hà thành thất thủ ca và Hà Thành hiểu vọng là ba bài thơ tiêu biểu trong thời kỳ thực dân Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ (Việt Nam) lần thứ hai (1882). Sau đây là bài Hà Thành hiểu vọng:
Bốn bề hàng phố tiếng
xôn xao,
Giở dậy mà xem những
thế nào?
Lục sở bày trò trong
rạp tối,
Tam tài cờ cắm ngọn
thành cao.
Giày Tàu bít gót, Ngô
đi bãi,
Váy lĩnh phơi trôn,
đĩ rửa hào.
Nhuốm, vện, khoang,
vằn... vô số chó,
Ra tuồng đắc ý chạy
xôn xao [27].
1. Tương truyền, Hà Thành Chính Khí ca, Hà Thành hiểu vọng và bài thơ này đều của Ba Giai (Nguyễn văn Giai), người huyện Vĩnh Thuận (Hà Nội), một nhà thơ châm biếm ở cuối thế kỷ 19 tại Việt Nam.
2. Kính Thiên: là tòa cung điện trung tâm của hoàng cung thời nhà Lê ở Thăng Long, dùng để vua và các đại thần đến tĩnh tâm và bày tỏ lòng kính trời.
3. Đoàn thanh lâu chỉ những gái ở lầu xanh.
4. Kho tượng: tượng thần giữ kho.
5. Quý Dậu (1873): nhắc năm Pháp đánh thành Hà Nội lần thứ nhất, tướng Nguyễn Tri Phương tuẫn tiết sau khi thành mất.
6. Tiết chế Hoàng công, ý nói đến Tiết chế quân vụ Bắc Kỳ Hoàng Tá Viêm.
7. Hắc Kỳ, chỉ quân Cờ đen của Đề đốc Lưu Vĩnh Phúc.
8. Sơn, Hùng: tức Sơn Tây và Hưng Hóa (Hùng tức phủ Đoan Hùng thuộc tỉnh Hưng Hóa, nay là Phú Thọ).
9. Chỉ Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng. Khi quân Pháp thừa ùa vào thành, viên quan này bỏ trốn trong hành cung. Đoạn thơ này tác giả có ý châm biếm.
10. Mặt ủ hờn cơm: ý nói đến Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng, khi thành Hà Nội thất thủ, cũng giả vờ buồn rầu nhịn ăn vài bữa.
11. Ám chỉ Tổng Đốc Hoàng Diệu.
12. Dày, Kẻ: tên hai làng thuộc phủ Hoài Đức ở phía Tây Hà Nội.
13. Vẽ, Vòng: tức làng Đông Ngạc và Dịch Vọng. Cả hai đều thuộc Hà Nội.
14. Phùng: Phùng Xá, thuộc huyện Đan Dương, tỉnh Hà Đông (nay là Hà Nội).
15. Phủ Lý: tức phủ Lý Nhân thuộc tỉnh Hà Nam.
16. Huyện Nam Xang: thuộc tỉnh Hà Nam.
17. Tam Tuyên: gồm Tuyên Quang, Hưng Hóa và Sơn Tây.
18. Tòa thất thủ, xiềng trao già tỏa: Để thành Hà Nội thất thủ, các quan có trách nhiệm tự đem xiềng gông trói lại.
19. Tàu Đông Hải: Tên một chiếc tàu của quân Thanh (Trung Quốc).
20. Thống sát, thông năm: tên tục gọi một số người ra cộng tác với quân Pháp.
21. Hạc: Bạch Hạc, thuộc Phú Thọ.
22. Quán: huyện lỵ Trấn An, gần Bảo Hà (thuộc tỉnh Lào Cai).
23. Lưỡng biên giang: dọc hai bên bờ sông.
24. Cờ úp thung trồng: cờ to có móc câu, có thể dùng để đánh đối phương. Đây là khí cụ quen thuộc của quân Cờ Đen do Đề đốc Lưu Vĩnh Phúc chỉ huy. Thung trồng là cọc đóng ở lòng sông. Đây là biện pháp thường dùng của quân Việt, nhằm chống ngăn tàu địch.
25. Ngô: chỉ quân Thanh. Dùng từ này, tác giả có ý nói lực lượng này cũng là "giặc".
26. Chép trong Mấy bài sử ca trong giai đoạn chống xâm lăng do Huỳnh Lý soạn. Nxb Văn hóa (Hà Nội), 1958.
27. Chép trong Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, (1858-1820). Nxb Văn học, 1984, tr. 498.
[ Trở Về ]