Tấm thân vàng ngọc long đong, thế là xong !
Ngoảnh nhìn non nước, trời bể mênh mông.
Sơn hà cách biệt muôn trùng !
Bài hát Nam bình

Ngày 20 tháng 11 năm 1916, chiếc tàu Guadiana khởi hành 17 ngày trước từ Cap Saint-Jacques, sau một chuyến vượt trùng dương không ngừng, cập bến Pointe des Galets ở đảo La Réunion lúc 7 giờ rưởi sáng. Chia sẻ số phận lưu đày của Hoàng thân Vĩnh San, lúc ấy 17 tuổi, có thân phụ Hoàng thân Bửu Lân tức vua Thành Thái, 37 tuổi, thân mẫu bà Hoàng Thị Định, hiền thê bà Hoàng thị Vàng tức Hoàng Quý Phi, em trai Hoàng thân Vĩnh Chuôn, em gái Công chúa Lương Nhân, hai bà Hồ Thị Nhân (có con trai 12 tuổi), Hồ Thị Mừng (có hai con 3 và 2 tuổi) vợ và thiếp của vua cha cùng những người phụ tá. Các nhà báo nhận xét chỉ có hai hoàng thân mặc âu phục, tất cả những người khác đều mặc đồ Việt Nam, các bà tha thướt trong những chiếc áo dài, vòng xuyến đầy người. Sau đó cả đoàn 14-16 người lấy tàu lửa, trong toa xe - phòng khách của ông Thống đốc đảo, về thành phố Saint-Denis. Tháp tùng có ông De La Vigne Sainte-Suzanne, đổng lý Văn phòng, thiếu úy Deroche và ông Trưởng ban bảo vệ. Đoàn đem theo khoảng 30m khối hành lý, trong số nầy chắc có bộ Sử ký Cách Mệnh Pháp của tác giả Michelet vì trước khi rời nước, ông Khâm sứ Charles phái ông thư ký riêng Lê Thanh Cảnh lại nhắn có thể cần bao nhiêu tiền, bao nhiêu sách cùng được, Hoàng thân Vĩnh San từ chối, chỉ yêu cầu bộ sách kia .

Ngay từ khi mới đến đảo, Hoàng thân bị ốm và phải đi nghỉ ở vùng Hell Bourg một thời gian trước khi trở về lại Saint-Denis. Sau nầy ông đã phải thay địa chỉ ở nhiều lần, lúc nào cũng thuê nhà, chứ không có đủ tiền để mua như nhiều vị vua chúa các nước khác cũng bị lưu đày ở đây. Chính phủ Pháp trợ cấp cho ông mỗi tháng một số tiền khá nhỏ nhưng không khi nào ông chịu tự hạ mình phàn nàn hay xin tăng lương. Sống kham khổ không được bao lâu, ba bà mẹ, vợ và em gái của ông lại không chịu nổi khí hậu, xa xứ nên xin và được hồi hương. Bắt đầu từ đây, ông sống một mình nơi đất khách quê người vì bất bình với vua cha, ông cắt đứt liên lạc với gia đình. Nhưng may ông bẩm sinh rất can đảm lại có nhiều nghị lực để đối phó với tình thế. Ông ghi tên đi học vô tuyến điện trước khi mở tiệm Radio-Laboratoire (Phòng thí nghiệm vô tuyến) bán hàng và chữa máy. Đồng thời, ông thi tú tài và đi học thêm sinh ngữ, luật học. Người ta bảo ông thành thạo tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha. Ông ít giao thiệp với người Pháp. Chính quyền hoàn toàn quên bỏ ông. Ông chỉ giao du với một nhóm bạn bè. Ông thích trèo núi, đi câu, không ngần ngại bắt chuyện với những người ngồi câu bản xứ, phần nào cũng giúp khuây khỏa nỗi nhớ thuở chiều chiều trước bến Văn Lâu, ai ngồi, ai câu, ai sầu, ai thảm... Ông thích nghe nhạc, học đàn vĩ cầm, trở thành hội viên Hội Yêu Nhạc và chơi ở nhà với bạn hay trong ban nhạc cuối tuần hoặc khi gia đình có lễ lạt. Ông học cởi ngựa, đua ngựa và thắng nhiều cuộc đua. Ở trường đua ngựa ông và Hoàng thân Vïnh Chuôn, người nhỏ con (1m51) và nhẹ cân (41kg), là hai nài kiện tướng, quần chúng thường hoan hô ông Vua Tàu. Ông học đánh kiếm và thuộc loại người đánh giỏi. Ông chú trọng về nghệ thuật quân sự. Trong suốt thời kỳ chiến tranh thế giới, ông luôn găm bản đồ trên tường tiệm hàng để theo dỏi chiến sự. Tiện dịp, ông hùng hồn giải thích chiến trận làm lóa mắt cử tọa kính cẩn ngồi nghe. Nói chung, ông được xem là một người tò mò, đụng chạm tới đủ mọi lãnh vực.

Say mê văn chương Pháp, ông đọc sách nhiều, viết nhiều bài và thơ đăng trong những tờ báo Le Peuple (Dân chúng), Le Progrès (Tiến bộ) dưới biệt hiệu Georges Dry. Ông có chân trong Hội Khoa học, Văn chương và Nghệ thuật. Bà Hội trưởng Eléonora Revest đánh giá ông là một người có học thức, một nhà diễn thuyết hùng biện. Ông thích viết loại văn xuôi thơ mộng. Trong bài Tiếng nói của vạn vật, ông bắt đầu với những câu : "Tôi thích tiếng thì thầm của cơn gió nhẹ khi nó hát hay khóc trong các cành cây. Tôi thích những lời tâm sự du dương của gió với cây trong rừng, với sóng dưới biển, với sao trên trời. Nhưng hơn nữa, ru ngủ tôi, làm tôi say mê, khoái trá là tiếng gọi của đại dương, lời rên rỉ vạn năng vang lên trong cảnh đêm im lặng như một bài tụng ca vô tận..." Rồi ông kết luận : "Tiến lên Thượng đế, đấy là mục đích đời bạn và của mọi đời sống khác, bạn nên học yêu thuơng, đấy là bí quyết của hạnh phúc, bạn nên học đau khổ, đấy là bí quyết của sự thanh lọc, của cuộc tiến lên ánh sáng, đau khổ là chị em của vui sướng, hai mặt giữ thăng bằng, bổ sung nhau và tô điểm nhau. Bạn nên học tự biết mình và chế ngự những sức mạnh tiềm tàng và ẩn kín. Từ đấy, bạn khám phá ra bí mật của Vũ trụ và những quyền lực đã chi phối. Sự huy hoàng của sự nghiệp thần thánh së tiết lộ ra ngay trong lòng bạn và trong mọi mặt ". Trong bài Variations sur une lyre brisée (Những biến tấu của một cây đàn lia gäy vỡ)được Giải nhất văn chương của Viện Hàn lâm Khoa học và Văn chương La Réunion (1924), ông tâm tình : "Ở một vài đầu óc, nếp cũ hoài nghi, thói quen mỉa mai ngay cả chính mình, làm khó mọi chi phối xúc cảm. Trong cuộc phòng vệ có đạo đức, hoài nghi là mang một vỏ sắt, mỉa mai là vận dụng một cái khiên. Nhưng ta không thể luôn được bảo vệ; đến một lúc, khi ta tưởng được an toàn, khi ta lột bỏ áo giáp mà ta đã kiên cường chịu đựng với một nụ cười, đấy là khi ta rất nhạy cảm với một vết châm cũng như với một cái vuốt dù nhỏ nhẹ".

Tuy hoạt động nhiều, ông có cảm giác trơ trọi và thấy cần có người bạn đường. Đã chính thức có vợ và không ly dị, ông chỉ có thể sống chung mà không cưới được người chia sẻ giường chiếu với mình. Vì vậy, con sinh ra phải mang tên mẹ. Các con ông thường gọi ông là Dede, biến âm của những danh từ Âu Mỹ Daddy, Papa. Khéo tay, tự ông làm đồ chơi cho con như những hình tượng trong truyện Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn. Cô gái đầu tiên chung chạ chăn gối với ông là Marie Anne Viale (sinh năm 1890, nay đã mất), sinh được một người con trai năm 1919, Armand Viale. Cô bạn thứ nhì là một thiếu nữ vùng Salazie, Fernande Antier (sinh năm 1913), đem lại cho ông tám người con, bốn trai, bốn gái : Thérèse (1928, đã mất), Suzy (1929), Solange (1930, đã mất), Georges (1933), Claude (1934), André (1935, đã mất), Roger (1938) và Ginette (1940, đã mất), đều mang tên Antier. Năm 1988, bà nầy đã có về thăm quê chồng. Vì một lý do riêng tư không rõ, ông rời bà Antier và sống với một cô gái vùng Saint-Benoỵt, Ernestine Maillot (sinh năm 1924), hiến cho ông mụn gái út, Andrée Maillot (sinh năm 1945). Phải đợi đến năm 1946, theo ý chí của ông và nhờ sự tận tụy của ông Roger Guichard lo việc giấy tờ, tòa án thành phố Saint-Denis mới chịu cho các con ông mang tên ông. Chỉ có năm người được hưởng vinh dự đó : Suzy, Georges, Claude, Roger và Andrée vì Armand Viale, đã trưởng thành, giữ tên cũ của mình. Nhưng toà thị chính đảo chỉ biết có một tên Vĩnh San nên lấy tên ấy làm họ. Vì vậy ta mới có những tên kỳ lạ Georges Vinh San, Claude Vinh San. Thật ra, vua Thành Thái đã có đặt tên cho các cháu, đúng theo thể thức triều đình nhà Nguyễn và Đế hệ thi của đức Thánh Tổ Minh Mạng. Trong bìa sách của mình, tác giả Claude Vinh San không quên ghi tên Nguyễn Phước Bảo Vang.

Các con ông đều có rửa tội và được nuôi lên trong lễ nghi công giáo.Với một tấm lòng độ lượng và nhân ái, không có chút óc não bè phái, ông có chân trong Hội kín Franc-Maçonnerie (1927) thường xác nhận những nguyên tắc tình nghĩa anh em. Trong một thông điệp gởi cho Hội nầy, ông mở đầu : "Chúng ta đang trải qua những giờ phút nghiêm trọng. Khắp mọi nơi trên hành tinh của chúng ta, nhiều triệu chứng, có khi ít được nhận thức, chứng tỏ Nhân loại đạt đến một lúc mà sự sinh trưởng đòi hỏi nó thay đổi chiều hướng trong con đường tiến lên một mục đích chính ngay những triết gia vĩ đại nhất cũng khó lòng miêu tả một cách kiên quyết nếu họ ý thức khả năng sai lầm của chủng loại chúng ta ". Rồi ông kết luận : "Hy vọng rồi một ngày, nhờ công tác của các bạn, Hội sẽ chiến thắng những hận thù giữa con người và giữa các nước đồng thời hợp nhất Nhân loại trong một tình huynh đệ trong sáng, không vết bằng cách bãi bỏ mãi mãi mọi tương phản giữa các giai cấp và các chủng tộc ". Aên nói tự do, không ngần ngại đề cao tinh thần dân chủ, giải phóng dân nghèo như trong những ngày nóng hổi cûa Mặt trận Bình dân năm 1936, ở một hòn đảo mà quyền hành nằm gọn trong tay một chính thể quý tộc 23 gia đình, ông được gán cho danh từ cộng sản, nhưng không chắc ông đã có ghi tên vào đảng. Trái lại, ông ngậm câm về quá khứ của mình, về những ước mong cho tương lai đất nước, về triều đại nhà Nguyễn. Chỉ có một lần, ngày 5 tháng 6 năm 1936, ông viết một lá đơn cho ông Bộ trưởng bộ Thuộc địa, kể lại cuộc khởi nghĩa năm 1916 và vai trò bất đắc dĩ của ông, trong mục đích xin được ân xá. "Tôi đứng trước trường hợp phải chọn giữa hai đường : hoặc mặc để ám sát người Pháp và rồi dự một cuộc trấn áp đẫm máu hoặc tố cáo những đồng bào của tôi và phạm một cử chỉ hèn hạ. Để thoát ra trường hợp đau xót ấy, tôi chỉ còn một phương cách : nhận làm chỉ huy cuộc khởi nghĩa..." Đơn không được trả lời hay bị từ chối cũng như đơn xin vào quốc tịch Pháp năm 1920, ba đơn xin được qua cư trú ỏ Pháp nội địa trước đây giữa 1929 và 1935 và sau nầy năm đơn xin nhập ngũ của ông, giữa 1936 và 1940. Có người tin ông bốn lần được đề nghị bí mật đưa về Việt Nam nhưng ông từ chối vì ông chỉ muốn trở về đường đường chính chính.

Những đơn của ông đã được chuyển về Paris với kiến nghị bất lợi của chính quyền địa phương. Cũng dễ hiểu thôi : chính quyền nầy theo chính phủ Vichy mà Hoàng thân Vïnh San được kê vào bản những người thân Tướng De Gaulle. Hơn nữa, ông Thống đốc Pierre Aubert, qua mắt ông đổng lý Văn phòng Pillet, một người độc đoán, tham lam, đánh giá những cuộc hội họp bạn bè ở tiệm hàng của ông nằm ở góc hai đường Jules Auber và Labourdonnais (gọi nhạo là "Hàn lâm viện góc phố " của các nhóm Do Thái - Cộng sản - Gaulliste) có tính cách khả nghi và từ ngày 7 tháng 5 đến ngày 19 tháng 6 năm 1942, ông bị bắt giam. Một ông vua đã từng nổi dậy chống chính quyền thuộc địa Pháp thống trị nước ông, bây giờ lại chạy theo ông tướng lưu vong muốn giải phóng nước Pháp khỏi cuộc chiếm đóng của Đức ! Có người xem trường hợp oái ăm nầy là một trong những mâu thuẩn trong đời Hoàng thân Vĩnh San. Thật ra, ông chỉ tranh đấu dành tự do độc lập cho một quốc gia, một dân tộc, dù là Việt Nam hay Pháp. Tinh thần nầy ông có đã từ lâu, có thể ngay từ những ngày thụ giáo ông thái phó Eberhardt, tiến sĩ khoa học, ở kinh đô Huế. Rất tinh thông trong ngành vô tuyến điện nhờ đã tự học thêm, ông có viết nhiều bài kỹ thuật trong các báo chuyên môn và tiếp xúc với nhiều chuyên viên vô tuyến nghiệp dư các nước khác qua tín hiệu FR8VX. Ngay chính quyền địa phương cũng cậy ông dựng một đài thu-phát cho đảo. Nhờ có máy mạnh, ông đã bắt được những đài quốc tế, từ Delhi, Sài Gòn qua Tokyo, Melbourne, ngay cả những đài bên Mỹ. Ngày 18 tháng 6 năm 1940, ông nghe được lời kêu gọi của Tướng De Gaulle ở đài BBC trong chương trình Tiếng nói của nước Pháp. Lập tức ông nối liên lạc với nước Pháp Tự do và kiếm cách chuyển tin cho quân đội Pháp chưa đến đảo. Nhờ ông mà nhóm người kháng chiến ở đảo theo dỏi được diễn biến của cuộc thế chiến thứ hai và nhất là những bước tiến của quân Đồng Minh. Ông trở nên linh hồn cûa nhóm kháng chiến ở đảo. Sau ngày giải phóng, chính phủ nước Pháp Tự do, qua đề nghị cûa ông Capagorry, Thống đốc mới, không quên công lao của ông và đã tặng thưởng ông Huy chương Kháng chiến với phù hiệu. Trong thư cám ơn Tướng De Gaulle, Hoàng thân viết : "Khi tiếp nhận tôi trong số những người, tháng 6 năm 1940, không chấp nhận nước Pháp bi hạ thấp vì thua một trận, ông đã làm vinh dự tôi, buộc tôi gắn bó nhiều hơn nữa, nếu có thể, với lời mà tôi thề từ lâu phụng sự một Tổ quốc đã thừa kế cho tôi một gia sản tinh thần ".

Ngày 28 tháng 11 năm 1942, khi chiếc khu trục hạm Léopard dưới quyền của ông thuyền trưởng Richard cập bến Saint-Denis mang cờ Croix de la Lorraine, ông tình nguyện nhập ngũ và ông phó thuyền trưởng Baraquin thấy ông có nhiều kiến thức về vô tuyến điện, nhận ngay ông làm hạ sĩ vô tuyến trong một thời gian ba tháng. Vài ngày sau, khi tàu rời bến, ông đã bận đồ thủy thủ rời đảo La Réunion, chấm dứt 26 năm biệt xứ và mở một trang sử mới cho đời ông.

Tượng đài sông Hương 2004
Nhớ Huế 21 : Chùa Huế 2004
Netcodo 2006