Ai về Việt Nam đi xe hơi từ Nam ra Bắc chắc thế nào trên đường cũng đã dừng chân xem những tháp Chăm đẹp Po Klaung Garai-Đồi Trầu ở Phan Rang, Pô Nagar-Tháp Bà ở Nha Trang, Bánh Ít-Tháp Bạc, Hưng Thạnh-Tháp Đôi ở Qui Nhơn không xa bao lăm quốc lộ 1. Nếu chịu khó đi xa thì có thể viếng những tháp ít được biết hơn : Pô Dam-Pô Tầm, Pô Sanư-Phú Hài ở Bình Thuận ; Hòa Lai-Tháp Khơ me, Pô Rômê ở Ninh Thuận ; Tháp Nhạn-Con Gái ở Phú Yên ; Cánh Tiên-Đồ Bàn, Bình Lâm-Thị Nại, Dương Long-Tháp Ngà, Phước Lộc-Tháp Vàng, Thốc Lốc-Tháp Cao Mên, Thủ Thiện-Tháp Đồng ở Bình Định,... Ra đến Quảng Nam thì không thể bỏ qua thánh địa Mỹ Sơn, điêu tàn nhưng còn giữ nét hùng vĩ của một thời xưa rực rỡ, cùng những tháp Bằng An độc nhất tám cạnh, Chiên Đàn, Khương Mỹ theo kiểu ba ngôi tháp song hành lập nên một phức thể. Rồi xe vượt đèo Hải Vân tiến vào địa phận Thừa Thiên-Huế.
Hai di tích Chàm ở Thừa Thiên Huế Võ Quang Yến
Bóng tà dừng ngựa đứng,
Man mác nổi hưng vong.
Ngô Thế Lân
Vùng đất Thuận và Hóa nầy được nhập vào Đại Việt sau lễ cưới công chúa Huyền Trân với vua Chế Mân năm 1306. Trước đó người Chăm đã sống ở đây và để lại nhiều di tích. Từ đầu thế kỷ 20, những người Pháp đầu tiên đã chịu khó đi tìm và kê khai một số hình tượng ngay ở Huế và ở các huyện Phong Điền, Quảng Điền. Bên cạnh những mảnh tượng, mảnh bia bằng đá, những khám thờ bằng gạch,... đáng để ý nhất là những di tích tìm ra ở làng Mỹ Xuyên : một trán cửa mang danh Đản sinh Brahma từ rốn Visnu nằm trên con rắn Ananta bảy đầu (2) tương tự như phù điêu của viện Bào tàng Chăm ở Đà Nẵng hiện được trưng bày ở viện Bảo tàng Á đông Guimet trong khuôn khổ cuộc Triển lãm Điêu khắc Champa ; một tượng gọi là Bà Lồi hình dung một phụ nữ có tám tay mà hai tay dưới nắm một cái vỏ ốc biển shanka và một cái vòng mặt trời cakra (1), có thể là Visnu dưới hình thể Mohini. Những di tích nầy đã được lấy đem vào các viện bảo tàng. Năm nay, nhân chuyến về thăm quê, tôi may mắn được dẫn đi xem một di tích còn được thờ cúng tại chỗ ở chùa Ưu Điềm, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, nói trạnh từ danh từ Ưu Đàm, có lẽ từ tên hoa Ưu đàm bát la Udumbara mà ra. Tục truyền hoa nấy rất quý, mấy ngàn năm mới xuất hiện một lần, mà Dương Văn An trong Ô Châu Cận Lục đã có nhắc tới : Am Ưu Đàm nở nhiều hoa Bát la. Chùa còn mang tên Chùa Bà Lồi vì bên hông chùa có thờ một tượng bằng sa thạch thếp vàng gọi là Bà Lồi hay Bà Phật Lồi, có liên quan gì với bức tượng đã được phát hiện trước đây một thế kỷ (1) ?
Từ Huế, muốn đi Ưu
Điềm, phải lấy quốc lộ số 1 ra hướng bắc. Khoảng bốn
mươi cây số, ngang làng Mỹ Chánh, giữa Phò Thạch và Quảng
Trị, trước khi gặp chiếc cầu bắc qua sông Ô Lâu làm biên
giới cho hai tỉnh Thừa Thiên và Quảng Trị, lấy một con
đuờng nhỏ nhưng tráng nhựa tốt bên tay mặt. Quá làng Mỹ
Chánh, xe vượt qua làng Phước Tích trước đây có tiếng
về đồ gốm, nay còn được lưu truyền nhờ những nhà rường
cổ truyền, rồi cái làng nhỏ Phú Xuân. Xe chạy tiếp dọc
theo sông Ô Lâu được đề cao qua những trận đánh trong cuộc
chiến vừa qua, băng qua làng Mỹ Xuyên chuyên chạm đồ gỗ
và cũng là nơi những năm gần đây đã có khai quật nhiều
di tích Chăm. Đối với tôi, Mỹ Xuyên, làng cạnh Mỹ Cang
là nơi tôi được sinh ra và sống cả một thời tuổi trẻ
nên khi nhìn lại cảnh cũ đường xưa không sao tránh được
chút bùi ngùi, thương nhớ... Rồi xe đáp vào địa phận làng
Ưu Điềm nhắc tôi lại những năm cách mạng, tuy còn ít tuổi,
đầu óc trẻ dại, quần đùi áo cụt, đầu trần chân không,
tay mang dao ngắn, cũng hung hăng cùng dân làng đi cướp chính
quyền ở huyện lỵ, hân hoan sống những ngày lịch sử hào
hùng mà sau nầy kể lại, biết bao bạn bè, nhất là ngoại
quốc, thèm thuồng vì mấy ai được trực tiếp dự kiến
mà chỉ biết sự kiện qua sách vở, báo chí.
 |
 |
Trán cửa được thờ
bên cạnh chùa Ưu Đàm, trong một khuôn viên nhỏ, đủ để
vài người vào được gần, không biết được dựng lên từ
bao giờ. Bao quanh hai bên bệ thờ là một linga và những
mãnh cột hình tròn hay tám cạnh. Trên bệ có một bình đựng
hoa, một dĩa đựng hoa quả và một lư hương chứng minh vẫn
luôn còn sự thờ cúng. Trán cửa nầy đã được Henri Parmentier
kê khai từ đầu thế kỷ 20 (2) nhưng đến gần đây
không ai biết nó nằm ở đâu (8). Đây là một kiệt
tác nghệ thuật và là tác phẩm duy nhất được biết trong
nền điêu khắc Champa thể hiện, theo giải thích của nhà
khảo cứu Trần Kỳ Phương (6), đề tài lễ rước
cưới Siva-Parvati về ngọn núi thiêng Kailasa. Hình chữ U lật
ngược, rộng hơn 1m, bề cao ngắn hơn chút ít, trán cửa đang
còn tốt, không sứt nẻ, chỉ có ít nhiều rêu phong đóng
lên nền sơn xanh đã phai màu. Đứng giữa và choáng phần
lớn bề mặt trán cửa là con bò thần trắng Nandin tiêu biểu
cho quyền lực thế gian và cho sự đẻ con, đặc biệt không
đeo vòng kiền của những vật cưỡi vahana như thường
thấy. Trên lưng bò thần, ngồi ngay sau bướu, hai chân hai
bên, một chân duỗi thẳng, chân kia co lại là thần sáng tạo
Siva chỉ có hai tay ; ngồi sau hai chân một bên là shakti
phu nhân, thần Uma, một tên khác của thần Parvati, nét mặt
dịu dàng, có vẻ e thẹn của nàng dâu. Siva mặc một cái
áo sampot, đội trên đầu một cái mũ che tóc jatamukuta,
mang những khuyên tai khá lớn, ba vòng kiền trên cổ, nhiều
vòng trên cánh tay và trên mắt cá, tay trái đặt trên đùi,
tay mặt cầm một cái vòng có thể là một tràng hạt. Bên
phần Uma thì đội mũ tương tự, mặc áo
sarong kép,
có hai thắt lưng, cũng đeo những khuyên tai lớn, một vòng
kiền trên cổ, nhiều vòng trên cánh tay và mắt cá, tay trái
dài duỗi xuống dưới như ở những vũ nữ Trà Kiệu, tay
mặt co lên dưới vú. Trong đạo Bà la môn ở Champa, nhánh
thờ Siva luôn có ưu thế thì Siva và Uma chiếm phần chính
trán cửa là chuyện dễ hiểu, tuy cũng có những di tích như
ở Thủy Triệu thì Visnu lại là nhân vật chính
(2).
 |
 |
 . |
 |
Quanh Siva và Uma còn có bốn nhân vật. Ở trên, bên trái là thần Brahma, vị chủ hôn (6), chỉ thấy ba mặt, đầu đội mủ mukuta, mang khuyên tai, nhiều vòng trên cổ tay và mắt cá, mặc áo sampot có thắt lưng lớn,hai tay chắp trên ngực, ngồi xếp bàn theo tư thế virasana trên một tòa sen có cành dài như trong hình tượng đản sinh Brahma từ rốn Visnu. Cũng ở trên, bên mặt là thần cứu nhân độ thế Visnu đầu đội mủ mukuta, mang khuyên tai, vòng ngọc, thắt lưng lớn, hai tay trước chắp trước ngực, hai tay sau giơ cao lên, tay trái cầm một cái vỏ ốc biển shanka, tay mặt một vật khó xác định trong số chín biểu hiệu của Ngài. Ngài ngồi trên vai thần điểu Garuda, hai cánh dan rộng, hai tay nắm quanh hai chân Ngài. Ở dưới, bên trái, dưới thần Brahma đứng một đạo sư không râu, miệng rộng như cười, đội mủ mukuta, mặc áo sampot, tay trái buông thỏng, tay mặt cầm một cái trượng dài (risi Bhrigu, người hầu cận Siva ?). Cũng ở dưới, bên mặt, dưới thần Visnu là thần chiến tranh Skanda trẻ tuổi, con của Siva, sức mạnh vô song, đầu đội mủ mukuta khác các mủ kia, cũng có mang khuyên tai, vòng ngọc, cưỡi một con công Paravani có mào lông, tay mặt ôm chim, tay trái cầm một lưỡi tầm sét vajra hay vũ khí bumerang. Tất cả các nhân vật quan trọng của đạo Bà la môn nầy được sắp đặt rất cân đối trên trán cửa. Những đặc điểm nghệ thuật như y phục với kiểu thức sampot có vạt hình tam giác, các kiểu đồ trang sức, thủ pháp tạo hình nhân vật,... là những đặc trưng của giai đoạn muộn hay giai đoạn kéo dài trong phong cách Mỹ Sơn E1, khoảng cuối thế kỷ 9 đầu thế kỷ 10 (6). Rất có thể trán cửa nầy trang điểm một tháp Chăm trước đây đã được xây ngay tại chỗ chùa Ưu Đàm như chùa Thiên Mụ đã được xây trên nền móng một ngôi chùa cũ và ngôi chùa cũ nầy cũng đã chiếm chỗ một ngôi tháp Chăm. Giả thuyết nầy dựa lên những trán cửa khác nhỏ hơn và bị bẻ gãy cùng những đố dọc cửa tháp hình tròn hay tám cạnh và những mảnh gạch rải rác quanh chùa (2).
*
*
*
Những ai không có phương tiện đi xa, ngay tại Huế cũng xem được một di tích rất đẹp ở viện Bảo tàng Lịch sử tỉnh Thừa Thiên trong Thành nội. Người ta chưa biết rõ niên đại đế chóp (có người gọi là bệ thờ) Văn Trạch Hòa hiện được trưng bày ở đấy (3). Câu hỏi đã được đặt ra là đế chóp ấy có dính dáng gì đến văn khắc Nham Biều được xác đựng vào thế kỷ 10 (4) vì đế chóp đã được tình cờ khám phá năm 1991 ở làng Phong Thu chỉ cách Phong Điền có 28 km, sau đó được chở về Phòng Văn hóa huyện trước khi đưa vào Huế năm 1998. Có một cấu trúc đặc thù đế chóp nầy lại mang một số hình tượng thờ cúng biểu đạt truyền thống balipitha Ấn Độ, nơi dâng cúng thức ăn cho các vị thần dikpala (5). Bên Ấn Độ, thường những bệ thờ loại nầy gồm có nhiều tầng và các thần dikpala được sắp vào ở tầng dưới. Đế chóp Văn Trạch Hòa cũng gồm có hai tầng vuông vắn, các dikpala cũng được sắp ở tầng dưới và ở các góc bệ, ngồi trên hoa sen theo tư thế padmasana, dễ nhận diện qua những biểu hiệu trên mình và vật mình cưỡi vahana. Giữa các bậc, trong những hóc nhỏ được đặt nhiều hình tượng nữ giới không cá biệt loại yaksi hay dvarapalika xen lẫn với những con ngỗng hamsa chống đở thế giới các thần. Ở các góc bệ còn có những tượng người hộ vệ, người cầu kinh. Quan trọng hơn là hình tượng những con sư tử, dựa vào các vahana, không đối xứng, những con vật thường gặp ở các bệ tháp Chăm như ở Mỹ Sơn hay Tháp Mắm. Dù sao, những nhân vật trên đế chóp đã được đem so sánh với những hình tượng các tháp Chăm khác, nhờ đó đã được xác nhận và trái lại những hiện vật ở các tháp Chăm khác như ở Mỹ Sơn cũng đã nhờ những nhân vật ở đây để được biết rõ.
Những nhân vật chính
phần dưới đế chóp là tám vị Hộ thế Bát phương thiên
astadikpala.
Ở mặt đông là thần Sấm sét-Lôi thiên Indra ngồi theo tư
thế rajalilasana
trên con voi Airavata đang đi, tay mặt cầm
kim cương trượng vajra. Đằng sau ngồi đối xứng trên
hoa sen hai nhân vật tay chấp trước ngực, một đầu gối
gập lên. Ở mặt tây, Thủy thiên Varuna, thần sông biển,
tay nắm một cái giây pasha, cũng một đầu gối gập
lên, ngồi trên lưng con ngỗng hamsa dan hai cánh như cùng
chở cả hai người cầu kinh. Ở mặt nam bệ thờ, cạnh một
người cầu kinh là thần Diêm vương Yama, ngồi trên lưng một
con trâu, phía trên bị hư nhiều, tay cầm gậy danda các
quan tòa. Ở mặt bắc, cách xếp đặt thành hai tầng có phần
khác ba mặt kia. Phần trên, ngồi trên hoa sen, giữa hai người
cầu kinh, là Thần tài lộc Kuvera, thủ lĩnh bọn quỷ sứ
raksasa,
cũng có một đầu gối gập lên, tay cầm một cái gì tương
tự như một búp sen, đặc biệt không có
vahana. Phần
dưới, nơi dành cho
vahana ở các mặt khác, lại có thêm
một Kuvera ngồi trên mặt một con kala dữ tợn giống
như ở Đồng Dương, giữa hai nhà tu khổ hạnh risi
đang
cầu khấn tương tự những người cầu kinh các mặt kia. Ở
góc đông-nam, thần Hỏa thiên Agni ngồi trên lưng một con
tê ngưu đặc thù của Champa và Campuchia. Ở gốc đông bắc,
thần Đại tự tại thiên Isana, một dạng tối cao của Siva,
ngồi theo thế rajalilasana
trên một con bò, tay cầm một
cái đinh ba trisula, cạnh một người cầu kinh. Ở góc
tây-nam, chỉ còn một nhân vật quì gối, hai tay giơ lên, có
thể là thần La sát thiên Nirriti, chiếm chỗ vahana là
một á thần yaksa. Ở góc tây-bắc, thần Phong gió Vayu
cũng ngồi trên lưng một con ngựa, thay vì một con linh dương,
tay cầm một một cây cờ
dhvaja, trước hai người cầu
kinh chen nhau trong một không gian tương đối chật hẹp.
 |
 |
 |
 |
Khảo sát phần trên
đế chóp, ở bốn mặt có bốn vị đại thần đạo Hindu
ngồi trong bốn hốc tường, xung quanh có hình hoa nội tiếp
trong một khung vuông. Ở mặt đông là thần Siva có búi tóc
những nhà tu hành khổ hạnh, một tay cầm một cái đinh ba
trisula,
tay kia một cái đuổi ruồi. Ở mặt tây là một vị thần
có vẻ giận dữ , một tay cầm một cái gì giống như một
đầu lâu, tay kia một cái trống con, có thể là thần Đại
thiên Mahadeva, cũng có thể là một dạng kinh khủng của thần
Siva là Rudra hay Bhaivara. Ở mặt nam, thần Brahma dễ nhận diện
với bốn đầu nhưng chỉ thấy có ba. Ở mặt bắc, thần
Visnu có bốn tay cầm một cái chùy gada,
một cái vỏ
sò shanka, một trái đất bhami và một cái dĩa
cakra.
Nhờ
những biểu hiệu trên mình hay mang trong tay, nhờ các vật
cưỡi vahana, các nhà khảo cứu đã xác định được
cá tính ít nhất của ba trong tám các dikpala trên bệ
thờ. Tuy nhiên, họ chưa biết được tường tận bản chất
và vị trí ít nhất của hai vị thần phía đông và phía tây
trong công trình. Khảo sát những hình tượng tương tự ở
Java, họ thấy khó gắn liền chúng với một truyền thống
nầy hay một truyền thống khác. Một điều chắc chắn là
phong cách và vị trí của chúng đã chứng minh rõ ràng ảnh
hưởng hàm súc nghệ thuật Java lên nghệ thuật Champa thế
kỷ 10 (7). Mặt khác, dựa lên phong cách thể hiện
như thân hình mập mạp, mặt người thô nặng, khuôn mặt
bầu bĩnh, đôi môi dày, râu mép ngắn, mái tóc xoắn, đôi
mắt mở lớn có con ngươi, hàng lông mày rậm nối liền nhau,
đằng kia kiểu thức văn hoa xoắn xít, thủ pháp điêu khắc
hình khối mạnh mẽ, tả thực,...là những đặc điểm một
tác phẩm có niên đại đầu thế kỷ 10, thuộc giai đoạn
muộn phong cách Đồng Dương (7).
Như vậy, đế chóp Văn Trạch Hòa đã góp công vào việc học hỏi những dikpala, trở nên một yếu tố chủ yếu khảo cứu về những thiết bị thờ cúng. Trong cuộc Triển lãm "Điêu khắc Champa" ở Paris (7), một góc lớn đã dành cho những dikpala mà ban tổ chức đã chịu khó đi lượm lặt khắp nơi ở Việt Nam để trưng bày vào một chỗ. Thành thử, dù gián tiếp và chỉ trong tinh thần, đế chóp Văn Trạch Hòa, xuất phát từ Phong Điền, đã hiện diện ở kinh đô ánh sáng, góp phần làm lan tỏa nghệ thuật Chăm và trở thành đề tài khảo cứu cho những thế hệ mới. Cách đây năm năm, tôi và nhà tôi đi khắp miền Nam, từ Quảng Nam đến Bình Thuận, viếng thăm hầu hết những di tích Champa đã được kê khai. Gần đây, theo học ở Paris những lớp dạy về nghệ thuật Chăm do Hội Những người Bạn Viễn Đông AFAO tổ chức, theo dõi cuôc hội thảo "10 năm thành lập hội SACHA" khảo cứu về Champa cổ (14-15.10.2005) ở Viện Bảo tàng Cernuschi, tham dự ngày Văn minh Chăm nhân 100 năm phát hiện và nghiên cứu (07.12.2005) cùng cuôc triển lãm "Điêu khắc Champa" (10.10.2005 - 09.01.2006) tại Viện Bảo tàng Nghệ thuật Á Đông Guimet, vốn nhạy cảm với văn hóa Việt Nam, tôi thấy cần phải tìm hiểu sâu rộng hơn về nghệ thuật Champa. Sinh và sống cả thời tuổi trẻ ở làng Mỹ Cang, huyện Phong Điền, tôi không khi nào để ý đến các di tích Chăm hiếm quý đầy dẫy trong vùng đã và đang được khai quật. May mắn thường hay đến với những ai khích động nó : về thăm quê năm 2005, tôi được gặp anh Nguyễn Thế, nhân viên văn hóa huyện Phong Điền. Anh đưa tôi đi xem và giải thích tường tận đế chóp Văn Trạch Hòa hiện được trưng bày ở Viện Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên ở Huế. Hơn nữa, anh chịu khó đưa tôi về Phong Điền xem bức trán cửa dựng trong sân chùa Ưu Đàm. Tôi tưởng hai di tích nầy cần được giới thiệu mặc dầu tôi không chuyên khảo cứu về điêu khắc Chăm.
Tin sau cùng hè 2008: Chùa Ưu Đàm được trùng tu, trán cửa Chăm bị giải toả, không biết được phục chế ra sao và di chuyển đi đâu.
Nghiên cứu Huế, Tập 6 (2008) trang 342-349
1- Léopold Cadière, Monuments et souvenirs chams du Quảng Trị et du Thừa Thiên, BEFEO V (1905) 192
2- Henri Parmentier, Inventaire archéologique de l'Indochine. Monuments cams de l'Annam, PEFEO XII (1909) 429 ; (1918) 517-9
3- Trần Kỳ Phương, Phù điêu Hộ Thế Bát Phương Thiên của đế chóp tháp Vân Trạch Hòa và hình tượng Hộ Thế Phương Thiên trong điêu khắc Champa, Khoahọc và Công nghệ ThừaThiênHuế (3) 33 (2001) 84-98
4- Tran Thuy Diem, Le piédestal de Van Trach Hoa. La découverte, Lettre de SACHA 10 (2003) 3
5- Jean Baptiste, Le piédestal de Van Trach Hoa. Présentation générale, Lettre de SACHA 10 (2003) 4-6 ; Le piedestal de Van Trach Hoa : un bali-pitha d'un type inédit. Notes sur l'iconographie des dikpala au Champa, Arts Asiatiques 58 (2003) 168-76
6- Trần Kỳ Phương, Di tích mỹ thuật Champa ở Thừa Thiên Huế, Nghiên cứu và Phát triển (3) 41 (2003) 51-60
7- Jean Baptiste, Gardiens de l'espace (dikpala) trong La sculpture du Champa, Musée national des Arts asiatiques Guimet, Paris Exposition 10.10.2005-09.01.2006, 276-81
8- Vo Quang Yen, Une re-découverte
: le tympan de Uu Diem, Lettre de SACHA 12 (2006) 19-22
[ Trở Về ]