Bên Java, khi một chàng trai hỏi ý một cô gái, cô gởi trả một miếng trầu bọc hai lá : nếu úp cùng chiều là cô ta ưng ý. Cô vợ Arakan bên Myanmar thì đem lá trầu xé làm hai đưa cho chồng một nửa : nếu anh quấn làm miếng trầu ăn tức là anh đồng ý để vợ ra đi. Không phải tình cờ mà người Mã lai lấy tên cây cau, pinang, đặt tên meminang cho cuộc dạm hỏi rồi pinangam cho đám hỏi, còn người ở đảo Bali thì đặt tên cho một hòn núi Pinang Gunggam. Bên Ấn Độ, bất cứ lễ sinh con hay lễ tế người chết đều phải có cau trầu. Người Borneo đặt cau trầu quanh thi hài người quá cố cùng với những vật thường dùng hằng ngày. Người Sumatra mang cau trầu đi biếu dân làng mình đến viếng cũng như lúc sắp từ giả... Cưới hỏi, ly dị, kết nghĩa, chia ly,... rất nhiều quan hệ xã hội lúc sống, khi chết, đã được diễn tả qua cau trầu.
Đi xa hơn, cau trầu còn là mối liên quan giữa người và thần linh. Nước miếng đỏ trong miệng người ăn trầu, rất lạ mắt và có phần ghê tởm cho những người phương Tây, hình dung một sức mạnh cốt tử trong mắt nhiều bộ lạc. Người Macassar ở Sulavesi dùng nước ăn trầu thoa trán và thái dương trẻ con bị bệnh. Bên Philippines thì nước trầu được bôi vào bụng con nít để tránh cảm lạnh. Ở nhiều chỗ khác, nước trầu còn có tính chất bùa yêu mầu nhiệm. Ở Timor chẳng hạn, thầy phù thủy nhìn màu nước trầu phết vào trán người chiến sĩ để suy đoán vũ lực và khả năng chiến đấu. Bên Java, đường gân lá trầu chỉ định bản chất cơn bệnh, còn màu nước trầu thì biểu lộ tính tình. Người Batak ở Sumatra cung hiến miếng trầu cho ma quỷ để chúng khỏi rượt đuổi con người (1). Ở Bali, tôi chứng kiến được hằng ngày các cô gái tân thời, áo cụt, quần jeans, tóc dài, da thắm, đẹp như tiên nữ, tung tăn, tươi cười, hồn nhiên chạy đặt những khay trầu bằng lá tí hon trước cửa nhà cũng như khắp các nẻo đường, theo một tục lệ có từ ngày xưa, bất chấp chúng có tồn tại được lâu hay không.
Thật ra, cau trầu không chỉ là một chuyện dị đoan. Nếu bây giờ miếng trầu qua các tay phù thủy, thì trước kia những thầy thuốc như Sushruta ở Ấn Độ từ thế kỷ 1, những lương y Ả Rập như Rhazes, Avicienne qua thế kỷ 10 đã công nhận những giá trị y học của cau trầu. Các sách xưa ghi miếng trầu kích thích nhiệt huyết, đem hương vào miệng, củng cố cơ thể, nảy nở vẻ đẹp, tiêu tan bệnh tật, giúp thêm điềm tĩnh,... Nó còn có khả năng tăng sức tim, chữa đau răng, củng cố nướu răng,... Theo một số sách khác, nó là một trong những thích thú trong đời bên cạnh ăn uống, áo quần, hương hoa, phụ nữ. Ngày nay, miếng trầu được xếp ngang hàng với guarana, kola,... những chất nhai chơi có khả năng kích thích (9). Trái lại, các tu sĩ Myanmar tin nhai trầu cổ võ suy nghĩ, kích thích tịnh tâm (2) .
Hoa cau rụng trắng ngoài thềm Tục lệ cau trầu chỉ được phổ biến ở Âu châu từ những thế kỷ 16, 17, 18, bắt đầu với những người Bồ Đào Nha. Tiếp xúc với người Ấn Độ và người Mã Lai, họ hấp thu hai danh từ vittilei và vetila để chỉ trầu, dần dần đọc trạnh ra vettele, bettele,…cho đến ngày nay thành betle hay betel. Bên phía cau thì hai danh từ akakeya (Ấn Độ) và adakka (Mã Lai) đã đưọc biến ra thành arec,(noix d'arec), aréquier. Những người Anh quen dùng chữ betle chỉ định trầu, từ đấy cây trầu betle vine, lá trầu betle leaf, miếng trầu betle quid, và kỳ quái là cả ngay trái cau betle nut cho nên lúc ban đầu hay có sự lẫn lộn.
Ở Ấn Độ, tiếng Sanskrit để chỉ trầu là tâmbula, đổi thành tambuli, tambulam trong tiếng Pali, tamboli, tambolam trong tiếng Prâkrit, tambul trong tiếng Persan, al tambul trong tiếng Ả Rập. Phát xuất từ một tiếng Sanskrit khác, parna, người Hindi ngày nay gọi trầu là pân, cho nên những quầy quán bán trầu bên Ấn Độ, Myanmar mang tên panshop. Trong ngôn ngữ Nam Á, chữ trầu thay đổi với các sắc tộc : Khơme mluv, Bana bơlơu, Stieng mlu, Kha blu, Kha blu, Thái Lan phlu, Môn jablu, halang lamlu (1). Người Chăm một thời gồm có hai thị tộc : Dừa và Cau. Thị tộc Cau chiếm giữ vùng Panduranga tức Phan Rang ngày nay và tháp Pô Klaung Garai đã được vua Jaya Simhavarman III (ta gọi Chế Mân) dựng lên trên núi Trầu (3) tức Bôn Hala. Lễ vật cúng ở đây ngoài dê, gà, bánh rượu, lúc nào cũng có kèm theo cau trầu. Sách vở còn kể nghệ nhân Chăm biết dùng vàng, bạc, đá quý tạo nên những hộp đựng cau, trầu, vôi chạm trổ công phu. Trong đám quân binh tháp tùng nhà vua, luôn có những người lính mang những hộp ấy và lễ vật cống hiến Trung Quốc không bao giờ thiếu hộp cau trầu. Ở miền Nam nước ta còn có làng Trầu Phù Lưu, Thập bát Phù viên tức Làng Trầu 18 thôn làm nên quê hương vườn trầu lý tưởng (4) .
Ở Việt Nam ta, từ điển Alexandre Rhodes viết blâu, đọc giầu ở miền Bắc thay vì trầu. Ngoài vôi, cau trầu thường được ăn với vỏ cây chay. Cũng như ở các nước Đông Nam Á khác, cau trầu có mặt trong tất cả các buổi lễ cúng, cưới hỏi, trang hoàng, trong hoàng tộc cũng như ngoài dân gian. Nó "biểu tượng cho sự kính trọng, cho lòng biết ơn, cho sự tạ lỗi - mỗi một khi nhà có việc, đều không thể thiếu cơi trầu, bình vôi, người bạn đường chung thủy của trầu cau - là quyền lực của người nội tướng trong gia đình..." (4a). Trong giao tiếp, miếng trầu là đầu câu chuyện, thay vì điếu thuốc, chén trà. Rồi khi quen nhau nhiều, không xa nhau lâu được : Láng diềng đã đỏ đèn đâu, Chờ em chừng giập bã trầu em sang (Nguyễn Bính). Đêm đêm hẹn nhau ân ái ngoài vườn : Quê em là đêm trăng tỏ, Hoa cau rụng trắng ngoài thềm (Đỗ Trung Quân). Nhận một miếng trầu là gần như một lời cam kết : Miếng trầu ăn nặng bằng chì, Ăn rồi em biết lấy gì đền ơn. Sau nầy thành vợ thành chồng, có con cái, ru con ngủ cũng còn lẩn vẩn với chuyện cau trầu : Mua vôi chợ Quán chợ Cầu, Mua cau Nam Phổ, mua trầu chợ Dinh...
Nhưng nếu bản thân cau trầu luôn còn là bài thơ muôn thuở của con người (4) thì ngày nay khoa học lại phân tích tìm kiếm trong các loại thảo mộc nầy những tính chất dược lý có thể đem ra ứng dụng trong đời sống hằng ngày. Mang tên khoa học Pepper (hay Piper) betle (hay betel) L., trầu, hay trầu không, thuộc họ Hồ tiêu Piperaceae. Tên khoa học của cau, còn được gọi binh lang, tân lang, là Areca catechu L., thuộc họ Cau Arecaceae. Trái cau thường được miêu tả trong sách báo qua tên areca nut hay, vì lầm lẫn như đã thấy, betle nut. Bên ta nhân dân dùng lá trầu giã nhỏ, cho thêm nước sôi vào dùng rửa những vết loét, mẩn ngứa, viêm mạch bạch huyết. Nước pha lá trầu còn được dùng làm thuốc nhỏ mắt chữa viêm kết mạc, chữa bệnh chàm mặt của trẻ em. Có nơi còn giã lá trầu cho đắp lên ngực để chữa ho và hen, hoặc đắp lên vú cho sữa không ra nữa. Trái cau thường được dùng làm thuốc lợi tiểu (gọi là đại phúc bì), chữa giun sán cho người và súc vật, giúp sự tiêu hóa, chữa viêm ruột, lỵ, trẻ con chốc đầu, hợp với thường sơn, thảo quả trong đơn thuốc "trường sơn triệt ngược" chữa sốt rét (*).
Đem phân tích, lá trầu chứa đựng năm propenylphenol có tính chất khử nấm, trừ giun : chavicol, chavibetol, allyl pyrocatechol, chavibetol acetat, allylcatechol acetat. Những chất phenol khác cũng đã được tìm ra : hydroxy chavicol, eugenol, methyl eugenol, isoeugenol, flavon, quercetin, nhiều nhất là safrol trong hoa. Hydroxy chavicol, tác dụng mạnh nhất, cùng eugenol và tocopherol là những chất kháng oxi hóa đã được chiết xuất từ thân trầu. Những chất 3beta-acetyl ursolic acid, ursolic acid và beta-sitosterol có tính chất chống viêm. beta-sitosterol cũng đã được xác định dưới dạng palmitat trong rễ trầu cùng piperin, piperlonguminin trong thân và tritriacontan, cepharadion, dotriacontanoic, stearic acid trong lá. Bên Ấn độ, một cuộc khảo cứu các tinh dầu, phân biệt được các loại trầu trồng ở các vùng. Trầu Bangla chứa nhiều eugenol (64%), đặc biệt chống nấm, trầu Desawari nhiều propenyl benzodioxol (45%). Hai chất anethol và cis-caryophyllen nổi trội trong trầu Meetha. Trong năm loại trầu vùng Kapoori thì có cả một loạt hóa chất : alpha-thujen, beta-ocimen, delta-cadinen,... Trầu Sanchi đặc biệt có steraldehyd không tìm ra trong các trầu khác.Đôi ta nâng mấy cơi trầu
Tinh
dầu trầu có tác dụng hạ huyết áp, duỗi bắp cơ, trị
giun sán, chữa dị ứng (22) như lá trầu (23).
Trầu hỗn hợp với những phần chiết tiêu lốt Piper longum,
thùn mùn Embelia ribes, cam thảo dây Abrus precatorius,
tinh dầu Polianthes tuberosa, natrium borat, làm thành một
thuốc ngừa thai dài hạn (11). Trầu có khả năng
hủy bỏ tác dụng đột biến của những chất gây ung thư
nitrosonornicotin và methyl nitrosoamino pyridyl butanon từ thuốc
lá nhờ những eugenol, hydroxy chavicol, chlorophyll, vitamin C cũng
như chống dimethyl benz[a] anthracen nhờ beta-caroten. Trầu chiết
được dùng với bạc hà trong một hỗn hợp thuốc thơm để
cho vào nước súc miệng (21). Có hoạt kháng chống
oxi hóa (24), lá trầu lại hoãn chậm sự ô khét bơ
dầu nhờ vậy giữ được lâu (25) .
Một
vấn đề khá quan trọng đã được nhiều giới
khoa học lưu ý, đặc biệt ở Ấn Độ là khả năng gây ung
thư của miếng trầu. Các bài tổng kiểm đã được sử dụng
lượt kê gần 500 bản báo cáo đủ loại. Kết luận đến
nay chưa ngã ngũ rõ ràng. Công tác sâu rộng và đầy đủ
nhất, tuy hơi xưa (1985), được Tổ chức Quốc tế Khảo cứu
về Ung thư thực hiện (5). Theo bài nầy, có đủ
chứng cớ để tin ăn trầu, thêm hút thuốc, dễ gây ung thư
trên con người nhưng không thể buộc tội miếng trầu một
mình. Như vậy là nghĩa là người vừa ăn trầu vừa hút thuốc
có nhiều khả năng mắc bệnh ung thư họng nhưng không thể
nói gì về người chỉ ăn trầu mà thôi. Hai mươi năm sau
nầy, nhiều bài tổng kiểm khác lại bổ túc. Theo Giáo sư
Iwao Hirono (6), dựa lên những khảo cứu về mặt
dịch tể học ở đàn ông, đàn bà các nước Ấn Độ, Mã
Lai, Trung Quốc, thì ung thư chỉ do những yếu tố môi trường
như cách thức ăn trầu chỉ định chứ không dính dáng gì
đến di truyền dân tộc. Ông đưa ra mâu thuẫn lá trầu có
khả năng ức chế gây ung thư benzo[a]pyren còn cau và vôi thì
có tác dụng ngược lại. Một công tác tương đối mới hơn
(1989) (7) nhấn mạnh vai trò của những alcaloid trong
miếng trầu vì chúng tác dụng với vôi để cấu tạo những
gốc tự do phá hoại màng nhầy trong miệng, nơi mà vôi đã
từng gây viêm. Đằng khác, thuốc lá vừa gây phản ứng nitroso
hóa các alcaloid kia vừa đem thêm vào những nitrosamin độc
hại của chính mình. Tuy nhiên các tác giả công nhận là không
có thuốc lá, miếng trầu chưa chắc đã gây ung thư. Thiếu
vitamin trong cơ thể, hoạt động vi khuẩn trong miệng và tác
dụng gây kích thích của vôi và cau là những tác nhân tiềm
lực.
Theo
Giáo sư P.C. Gupta (8), người đã theo dõi lâu ngày
lãnh vực nầy bên Ấn Độ, tuy khảo cứu dịch tể học cũng
như thực nghiệm không chứng minh được miếng trầu không
thêm thuốc lá đã đem lại ung thư, cau trong miệng đã gây
những xơ dưới niêm mạc trong miệng tức là một tổn thương
tiền ung thư. Một người hút thuốc đã có sẵn những xơ
nầy tất nhiên dễ bị ung thư hơn những người khác. Ông
lập chương trình phòng ngừa : ngừng hút thuốc nếu ăn trầu
và khám nghiệm kịp thời để phát giác thời tiền ung thư.
Sau cùng, một công tác khảo cứu tại viện Đại học Đài
Loan
(10) đặt lại toàn thể vấn đề. Theo các tác
giả bài báo nầy thì tính độc của polyphenol, alcaloid
và tannin trong cau chưa được chứng minh rõ ràng và cần phải
được xem lại. Phản ứng oxi hóa những polyphenol của cau
trong nước miếng người ăn trầu cho phát xuất những loại
oxi có hoạt tính lớn là mấu chốt mọi khởi xướng và phát
triển ung thư miệng. Phản ứng nitro hoá những alcaloid cấu
tạo nên những nitroamin đặc thù của cau đã được chứng
minh là những chất gây đột biến, rất độc về mặt gen
và có khả năng cho đột nhập u khối vào thú vật như arecaidin
và phần chiết từ cau. Nhiều thí nghiệm sẽ cần được
thực hiện để nêu rõ sự chuyển hóa của những thành phần
cau và vai trò của chúng trong phản ứng nhiều đợt gây ung
thư hầu mong từ đấy tìm ra phương pháp phòng ngừa và chữa
ung thư miệng cũng như u xơ dưới niêm mạc miệng.