Thư tịch lâu nay nhận định gì về công trình này? Vũng Tàu xưa và nay của Huỳnh Minh (NXB Cánh Bằng, Sài Gòn, 1970 - NXB Thanh Niên tái bản, Hà Nội, 2001): "Phật Đài Thích Ca không những là một công trình xây dựng đồ sộ của tín đồ Phật giáo Việt Nam đóng góp mà còn là thắng cảnh nổi tiếng của Vũng Tàu cũ, đã thu hút rất đông du khách trong nước và ngoài nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Hoa, Thái Lan, Ai Lao". Danh lam nước Việt do Võ Văn Tường và Huỳnh Như Phương hợp soạn (NXB Mỹ Thuật, Hà Nội, 1995): "Do địa thế thiên nhiên và cảnh quan hùng vĩ, khu vực Thích Ca Phật Đài đã trở thành điểm du lịch - văn hóa nổi tiếng có sức thu hút đông đảo du khách đến tham quan Vũng Tàu". Tài liệu giảng dạy lịch sử địa phương tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (dùng trong các trường phổ thông) của nhiều soạn giả (Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu ấn hành, 2005): "Nằm phía Bắc dưới chân núi Lớn, Thích Ca Phật Đài là một di tích lịch sử văn hoá và là một thắng cảnh rất nổi tiếng của thành phố Vũng Tàu". Bà Rịa - Vũng Tàu con số và sự kiện của nhiều soạn giả (Thư viện tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu thực hiện, 2007): "Thích Ca Phật Đài là một thắng cảnh nổi tiếng ở Đông Nam Á, là nơi hành hương của đông đảo Phật tử hằng năm, một điểm tham quan hấp dẫn của du khách mọi miền đất nước khi đến Bà Rịa - Vũng Tàu". Những sách vừa dẫn chẳng nêu tên người đã tạc tác phẩm quá thành công. Ngay cả bệ tượng tại Vũng Tàu hiện cũng chưa gắn biển ghi phương danh điêu khắc gia. Do đó, lâu nay, đông đảo khách thập phương thắc mắc: tác giả Thích Ca Phật Đài là ai?

Kề cận Thích Ca Phật Đài ở Vũng Tàu, có chùa Hộ Pháp xuất hiện năm 1970. Tại đó, ngày 1-5-2010, thượng toạ trụ trì Thích Giác Trí nói với tôi cùng tiến sĩ toán Lê Bá Khánh Trình rằng:

- Người tạc Thích Ca Phật Đài là Bửu Điềm. Hoàn cảnh ổng cuối đời cực nhọc lắm: sống neo đơn một thân một mình trong công viên văn hoá Tao Đàn tại Sài Gòn. Mình đã ghé vào Tao Đàn thăm và "cúng" ổng một chỉ vàng. Sau, nghe ổng chết, hổng rõ ngày tháng năm nào, hổng biết chôn đâu!

Thoạt nghe thế, tôi liền thấy... ù màng nhĩ! Há lẽ tu sĩ này nhầm lẫn quá đáng? Tôi vẫn nhẹ nhàng hỏi:

- Vậy ông ấy sinh năm mấy? Pháp danh gì? Còn tấm ảnh nào của ông ấy chăng?

- Hổng biết năm sinh và pháp danh ổng. Cũng hổng có bức ảnh nào chụp ổng cả.

- Phải chăng Thích Ca Phật Đài được đúc bê tông tại chỗ, riêng phần đầu thực hiện nơi khác?

- Nhiều người, trong đó có thân nhân của mình, kể rằng phần đầu Thích Ca Phật Đài được Bửu Điềm làm trong xưởng ở Biên Hoà, xong dùng trực thăng cẩu về đây ráp vào thân tượng.

Để nắm sự thật, trước tiên hãy lần lại quá khứ.

Thập niên 1940, cùng đốc phủ sứ Lê Quang Vinh dạo chơi núi Lớn, tức núi Tượng Kỳ, đại đức Nàrada Mahà Thera (1898 - 1983, người Tích Lan / Sri Lanca) nhận định: "Đây là nơi thích hợp để lập chùa". Năm 1957, tại đó, Lê Quang Vinh tạo dựng chùa Thiền Lâm, đồng thời xuất gia, trở thành đại đức Thích Giác Pháp. Thời gian sau, cùng ông Nguyễn Văn Hiểu (Hội trưởng Phật giáo Nguyên thuỷ Việt Nam) viếng chùa Thiền Lâm, đại đức Nàrada nói: "Nơi đây nên xây bảo tháp để tôn thờ xá lợi của Đức Thế tôn".

Bảo tháp hình nón 8 cạnh, cao 17m, bằng bê tông cốt sắt, phía ngoài tô đá mài. Quanh bảo tháp còn thêm 4 đỉnh chứa đất từ 4 nơi liên quan cuộc đời Phật Thích Ca: Lumbini / Lâm Tì Ni (nơi Phật đản sinh), Uravela / Ưu Lâu Tần Loa (nơi Phật thành đạo), Isipatana / Lộc Giả / Vườn Nai (nơi Phật chuyển pháp luân), Kusinara / Câu Thi Na (nơi Phật nhập niết bàn).

Thoạt tiên, chỉ có kế hoạch xây bảo tháp. Nhưng, hàng ngũ tăng ni và Phật tử nhận ra rằng để công trình tốt đẹp trọn vẹn ắt phải thêm Thích Ca Phật Đài. Nhiều người phát tâm bồ đề, tích cực đóng góp, nổi trội có giáo sư khảo cổ Hồ Đắc Thăng. Chính ông Thăng cùng đại đức Nàrada đi tìm điêu khắc gia, ngẫu nhiên gặp cơ sở tạc tượng của Phúc Điền ngay mặt tiền đại lộ Lục Tỉnh ở Chợ Lớn, nay là đường Hùng Vương, Q.6, TP.HCM, trước chùa Tuyền Lâm.

Điêu khắc gia Phúc Điền (chứ không phải Bửu Điềm) có họ tên Bùi Văn Thêm, pháp danh Thiện Sáng, chào đời năm Ất Mão 1915 tại Sa Đéc, Đồng Tháp. Phúc Điền Bùi Văn Thêm là con của nghệ nhân đắp nặn tượng gốc huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi: Bùi Quang Điển tức Tài công Cang (1888 - 1968). Hôn sự của Phúc Điền khá gập ghềnh. Vợ trước mất, ông lấy vợ sau, vậy mà phải 3 bà. Vợ cả: Thái Thị Ngan. Vợ thứ nhì: Lê Thị Mai. Vợ thứ ba: Ngô Thị Khuyên. 3 bà sinh cho ông tổng số 12 con, trong đó có 4 người nối nghiệp điêu khắc là Bùi Quang Thái, Bùi Quang Vĩnh, Bùi Quang Thọ (cả 3 đã mất) và Bùi Quang Phước. Quả phụ của anh Tư Thái là chị Nguyễn Thị Kim kể với tôi:

- Giai đoạn cuối đời, cụ Phúc Điền sống ấm êm cùng vợ thứ ba ở huyện Định Quán, tỉnh Đồng Nai. Năm 2002, cụ quá yếu, gia đình rước cụ lên Sài Gòn, đưa vào Bệnh viện An Bình tại Q.5 điều trị nửa tháng, rồi chuyển về nhà riêng tại Q.6 thời gian ngắn thì cụ mất trong vòng tay chăm sóc của vợ, con, cháu. Cụ trực vãng Tây phương đúng dịp đại lễ Phật đản.

Điêu khắc gia Phúc Điền qua đời ngày 27-5-2002 nhằm 16 tháng 4 Nhâm Ngọ, thọ 87 tuổi.

- Thích Ca Phật Đài bằng bê tông cốt thép, đặt vĩnh viễn ngoài trời. Tượng Phật ngồi, cao 6m. Bệ cao 7m.

Phúc Điền lao vào phác thảo pho tượng bằng đất sét với chiều cao 40cm. Phật ngồi, tất xếp chân kiết già trên toà sen, nhưng tư thế thuyết pháp hay tham thiền nhập định? Nếu thuyết pháp thì mắt mở nhiều hay ít tuỳ trạng huống, tay phải úp lên chân phải thành ấn địa xúc, tay trái lật ngửa đặt trước bụng, trên bàn tay trái có thể có bình bát. Nếu toạ thiền thì mắt khép 3/4, nhưng hai tay thế nào? Tay phải nâng đoá sen ngang mũi, tay trái bắt ấn giáo hoá chăng? Tay phải đưa cao ngang tai và bắt ấn cát tường chăng? Cả hai tay cùng nâng ngang ngực, kết ấn định tâm hoặc ấn vô lượng liên hoa hoặc ấn chuyển pháp luân chăng? Một trong những yếu tố tạo hình khiến Phúc Điền lao tâm khổ tứ: đấng Thế Tôn khoác cà sa (y / áo) ra sao? Cà sa thường được phân 3 loại: đại, trung, tiểu. Tượng uy nghi thì dùng đại cà sa, nhưng cửu điều (ghép từ 9 mảnh vải) hay bá lạp (ghép từ 100 mảnh vải)? Mà mặc kiểu gì? Kiểu lục thù là y gồm 6 phần với cổ vuông hoặc chữ nhật như các tranh tượng của Trung Hoa ư? Kiểu hở vai và hở nguyên cánh tay trái như các tranh tượng xuất xứ từ Ấn Độ, Myanmar, Thái Lan, Campuchia ư? Đại đức Nàrada trao Phúc Điền một số tranh ảnh thể hiện kiểu đắp y của Tích Lan: quấn cà sa quanh thân, phủ trùm luôn đôi cánh tay, nom rất thẩm mỹ. Giới điêu khắc gọi đó là y quấn kiểu Colombo - tên thủ đô đảo quốc Sri Lanka. Thích Ca Phật Đài ở Vũng Tàu trở thành tác phẩm điêu khắc đầu tiên ở Việt Nam được đắp cà sa kiểu Colombo.

Trải qua 20 phác thảo khác nhau, mẫu tượng Phật Thích Ca toạ thiền mới được chấp nhận bước đầu. Phúc Điền lại tiếp tục sửa chữa mẫu tượng đó thật thoả mãn. Thỉnh ý các tu sĩ, nhà điêu khắc đã cân chỉnh thế tay bậc Đại Giác: bàn tay phải ngửa ra chuồi vào lòng bàn tay trái, hai đầu ngón tay cái chạm nhau, và đặt trên đùi phía trước bụng. Đó là ấn tam muội, tên khác là thiền ấn.

Chùa Thiền Lâm xúc tiến các thủ tục pháp lý cần thiết để thi công cùng lúc cả bảo tháp lẫn Thích Ca Phật Đài. Riêng pho tượng, kiến trúc sư Phúc Điền cử học trò Hoàng Gia Thuận đảm trách khâu mỹ thuật ở công trường. Hoạ sĩ kiêm điêu khắc gia Hoàng Gia Thuận nhớ lại:

- Tớ sinh năm Mậu Dần 1938. Lúc thực hiện Thích Ca Phật Đài ở Vũng Tàu, tớ mới 23 ~ 25 xuân xanh, có 2 người lớn tuổi là Hai Tường và Năm Bình cùng làm với tớ.

Chủ nhật 4-6-1961, đặt viên đá đầu tiên. Thứ năm 20-7-1961, khởi công. Thích Ca Phật Đài toạ lạc trước cội bồ đề do đại đức Nàrada đưa cành chiết từ Tích Lan về trồng ngày 2-11-1960. Thoạt tiên là xây bệ tượng có bình đồ hình bát giác tượng trưng bát chánh đạo. Kế tiếp, đài sen có đường kính 4m lẫn thân mình cùng tứ chi của "trí giả trầm lặng" hình thành bởi bê tông cốt thép. Thứ bảy 18-8-1962, tôn trí 3 viên ngọc xá lợi vào kim thân. Vậy phần đầu Thích Ca Phật Đài được tạo tác cách nào?

Qua bài Thích Ca Phật Đài công bố trên http://www.langchai.com/ThichcaPD.htm, Nguyễn Đình Phúc thuật: "Phần đầu của tượng được điêu khắc gia thực hiện ở Sài Gòn, chỉ rước về tôn trí khi phần thân tượng hoàn tất". Viết bài Thích Ca Phật Đài: danh thắng Phật giáo Việt Nam đăng báo Giác Ngộ ngày 1-2-2009, Võ Văn Tường cho rằng: "Tượng Kim Thân Phật Tổ được đúc tại chỗ, riêng phần đầu được đặt đúc tại Sài Gòn. Ngày 20-7-1962, khi đem gắn đầu vào tượng, tương truyền lúc ấy nền trời xanh ửng lên một vầng hào quang quanh đức Phật. (...) Phần đầu được đúc tại cơ sở 267 đường Hùng Vương (kế chùa Tuyền Lâm, quận 6, TP. Hồ Chí Minh ngày nay)".

Nghe tôi đọc 2 trích đoạn đó, Hoàng Gia Thuận phì cười:

- Suy luận vậy cực kỳ nhầm lẫn! Nhà cụ Phúc Điền trên đường Hùng Vương quá chật hẹp, cỡ 30m², chỉ tầng trệt, làm văn phòng thì được, chứ vô cùng bất tiện nếu thực hiện đầu và cổ đấng Thế Tôn cao 1,25m. Thực tế, thời gian đó, thầy Phúc Điền có xưởng riêng khá rộng rãi ở Phú Thọ Hoà, nay thuộc quận Tân Phú. Tại xưởng ấy, đầu Thích Ca Phật Đài chẳng phải được đúc bê tông như người ta lầm tưởng, mà đắp đất sét. Xong, tạo khuôn nhiều mảnh bằng xi măng, đoạn chuyển về Vũng Tàu. Trên sườn núi Lớn, đầu tượng được đúc bê tông đặc, xong nâng lên ráp vào thân.

Thứ bảy 9 và chủ nhật 10-3-1963, nhằm 14 và rằm tháng tư Quý Mão, đúng đại lễ Phật đản Phật lịch 2506, bảo tháp cùng Thích Ca Phật Đài được khánh thành trọng thể. Cũng trong dịp này, 13 viên ngọc xá lợi được tôn trí vào lòng bảo tháp. Thích Ca Phật Đài cho thấy đức Mâu Ni không quá gầy, không quá béo, vừa nghiêm trang, vừa dịu hiền, an nhiên tự tại, thư thái mỉm cười vô ưu vô uý, bộc lộ rõ bi-trí-dũng. Bệ bát giác màu đen. Pho tượng màu trắng. Để chụp ảnh chính diện chân dung tác phẩm điêu khắc, nhiếp ảnh gia Phạm Kim Khánh đã nhờ máy bay trực thăng. Bức ảnh nọ liền được phổ biến gần xa.

Sau khi chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ, trưởng Hội Phật học tỉnh Khánh Hoà là thượng toạ Thích Đức Minh đề nghị điêu khắc gia Phúc Điền tiếp tục thực hiện Thích Ca Phật Đài trên đỉnh đồi Trại Thuỷ cạnh chùa Long Sơn ở thị xã Nha Trang. Đồi Trại Thuỷ cao 35m, dài 600m, còn mang tên hòn Xưởng, hòn Kho, non Mai. Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn thì gọi đồi Trại Thuỷ là Khố sơn. Quanh đồi Trại Thuỷ còn có chùa Hải Đức và chùa Bửu Phong tức chùa Núi.

Vẫn sử dụng mẫu tượng vừa tiến hành thành công tại Vũng Tàu, song cần to cao hơn nhằm thích ứng không gian thoáng đãng nơi xứ trầm hương: toàn bộ công trình bằng bê tông cốt thép cao 24m tính từ nền đất, cao 21m tính từ mặt đế, trong đó tượng Kim Thân Phật Tổ cao 14m an toạ trên đài sen có đường kính 10m. Bệ cao 7m, tạo khối nhà hình bát giác, mà 1 mặt trổ cửa, 7 mặt gắn 7 phù điêu vinh danh 7 vị thánh tử đạo trong mùa pháp nạn 1963 gồm 6 nam, 1 nữ: Quảng Đức, Nguyên Hương, Thanh Tuệ, Tiêu Diêu, Quảng Hương, Thiện Mỹ, Diệu Hương.

Hoàng Gia Thuận kể:

- Ở Nha Trang, Thích Ca Phật Đài cao lớn, nên đầu đấng Thế Tôn có bề dọc những 3,5m, phải đổ bê tông trên thân mình. Mà đổ rỗng, chứ không đặc như ở Vũng Tàu. Đích thân tớ lo việc lắp các mảnh khuôn lên thân, cân chỉnh thật chuẩn xác, thêm cốt thép, rồi đổ bê tông. Ngày tháo khuôn, mọi người rất hồi hộp. Ai cũng lo rằng lỡ chẳng may, lắp khuôn bị lệch lạc chút xíu, ắt đầu Như Lai nghiêng lệch khó coi. Mừng ơi là mừng khi thấy tượng cân đối, hài hoà.

Ngày 5-5-2010, tại nhà riêng ở phường Hiệp Bình Chánh, quận Thủ Đức, TP.HCM, ông Hoàng Gia Thuận vừa cho tôi xem loạt ảnh chụp quá trình thi công Thích Ca Phật Đài, vừa hồi tưởng:

- Cả 7 phù điêu đều do tớ tạo tác tại xưởng của cụ Phúc Điền. Mỗi phù điêu diễn tả một chân dung thánh tử đạo. Thầy Phúc Điền thì say mê đắp đầu và cổ Phật Thích Ca bằng đất sét, rồi tạo khuôn nhiều mảnh. Phù điêu cùng khuôn được chuyển ra Nha Trang bằng xe nhà. Bởi bên cạnh ô tô Citroën 2CV, thầy Phúc Điền còn có chiếc Dogde dùng để vận chuyển nguyên vật liệu, trang thiết bị, kể cả tác phẩm có kích cỡ phù hợp. Trên đồi Trại Thuỷ, theo sự phân công phân nhiệm của thầy Phúc Điền, tớ lắp ráp các mảnh khuôn lên thân để đổ bê tông và chỉ đạo gắn 7 phù điêu. Phù điêu và tượng đều cùng chất liệu xi măng trắng.

Chất liệu xi măng trắng khiến tác phẩm điêu khắc của Phúc Điền nơi đồi Trại Thuỷ ở thành phố biển được dân chúng gọi là tượng Phật Trắng. Dân địa phương vẫn lưu truyền bài ca dao tiếp thị du lịch:

Ai về viếng cảnh Khánh Hoà,
Long Sơn - nên ghé, Tháp Bà - đừng quên.
Kim Thân Phật Tổ - nhớ lên,
Nhìn ông Phật Trắng ngồi trên đỉnh đồi.

Hoàng Gia Thuận nói:

- Trước, bệ Thích Ca Phật Đài tại Nha Trang có biển ghi điêu khắc gia là... Kim Điền! Báo Giác Ngộ số 182 ra ngày 25-9-1999 đăng ý kiến tớ phát biểu rằng chi tiết nọ nên cải chính. Nhờ vậy, tấm biển kia được sửa chữa thành Phúc Điền. Bệ Thích Ca Phật Đài tại Vũng Tàu đang rất cần gắn biển khắc tên người sáng tác.

Thích Ca Phật Đài được điêu khắc gia Phúc Điền cùng cộng sự tạo dựng cạnh chùa Thiền Lâm tại Vũng Tàu và chùa Long Sơn tại Nha Trang còn toả vẻ đẹp của tình đoàn kết giữa 2 trường phái Phật giáo là Nam truyền với Bắc truyền, giữa Phật giáo Việt Nam với Phật giáo nước ngoài.

Đã đăng:
Thế Giới Mới 887 (3-6-2010)
Kiến Thức Ngày Nay 757 (20-8-2011)