Bit mat bat de

Sắp sang năm mới Quý Mùi, mời mọi người cùng chơi trò Bịt mắt bắt dê.

Chỉ nghe cái tên thôi chắc ai cũng đã đoán ra được cách chơi. Tuy nhiên, cách chơi cũng có nhiều kiểu. Vậy mới có chuyện để nói tiếp!

Trẻ con ngày nay thỉnh thoảng rủ nhau chơi Bịt mắt hay Bịt mắt bắt dê ở sân trường, hè phố, công viên.

"Bịt mắt bắt dê là trò chơi, trong đó người bị bịt mắt tìm bắt người giả làm dê ". (Hoàng Phê, Từ điển tiếng Việt, 1988).

Ngày xưa thì khác…

"Bịt mắt bắt dê là trò chơi khi xưa, trong đó có một người bị bịt mắt đuổi theo bắt một con dê, hoặc đuổi bắt một hay nhiều người giả làm dê kêu be be ". (Nguyễn Lân, Từ điển thành ngữ và tục ngữ tiếng Việt, Văn Hóa, 1989).

Maurice Durand (Imagerie populaire vietnamienne, EFEO, Paris, 1960, tr. 46-47) giải thích trò chơi Bịt mắt bắt dê của hội làng ngày xưa là:

"Jeu de colin-maillard, qui consiste à bander les yeux (băng mắt) à un jeune homme et à une jeune fille et à leur faire attraper une chèvre (bắt dê)"

Colin-maillard, trò chơi của Pháp, được Larousse định nghĩa:

"Jeu dans lequel l'un des joueurs, qui a les yeux bandés, doit poursuivre les autres à tâtons et identifier celui qu'il a attrapé ".

(Colin-maillard là trò chơi trong đó một người bị bịt mắt phải mò bắt những người khác và khi bắt được ai thì phải nói đúng tên người đó).

Như vậy thì Bịt mắt bắt dê của Durand là trò chơi bịt mắt một người con trai và một người con gái, cho hai người đuổi bắt một con dê.

Bịt mắt bắt dê chỉ khác colin-maillard của Pháp ở chỗ thay người bằng dê. Đây cũng chính là điểm khác nhau của hai định nghĩa của Hoàng Phê và Nguyễn Lân.

Lạ nhỉ? Nếu vậy thì phải đặt câu hỏi: Bịt mắt bắt dê là một trò chơi xưa của ta hay chỉ là biến dạng của một trò chơi Pháp?

Ngày Xuân, nâng chén… tìm hiểu một tí cho vui.

Bịt mắt bắt dê được chơi ở đâu và chơi như thế nào?

"Tại các hội Đồng Kỵ, Phú Mẫn (Yên Phong) thường tổ chức trò "Bịt mắt bắt dê ".

Ban tổ chức cuộc thi chọn một sân rộng cạnh đình, có thể gồ ghề, lồi lõm để làm sân diễn trò. Sân được rào phên kín xung quanh. Trong sân người ta thả sẵn một chú dê. Người dự thi phải bị bịt mắt bằng một dải khăn đen. Có thể nhiều người cùng đồng loạt vào sân để bắt dê.(…) Ai bắt được dê thì được lãnh thưởng.

Có nơi lệ bắt những người dự thi mặc thêm áo tơi và trên mình dê cũng mặc áo tơi, cho nên người bắt dê lại còn khó hơn." (Phan Thanh Hiền và một nhóm, Trò chơi dân gian Việt Nam, Tp Hồ Chí Minh, 1990, tr. 51).

Thạch Phương và Lê Trung Vũ (60 lễ hội truyền thống Việt Nam, KHXH, 1995, tr. 47-51) cho biết:

Làng Đồng Kỵ, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh hàng năm mở hội từ 4 đến 6 tháng giêng. Làng tổ chức thi đốt pháo, dô ông đám.

"Sáng mồng năm, trên sân đình và ở các khu đất xung quanh lần lượt diễn ra các cuộc thi đấu vật, chọi gà, cờ tướng, bắt chạch trong chum, bịt mắt bắt dê.

Qua mồng 6 thi bánh dầy, rước sinh thực khí…" .

Hội làng Đồng Kỵ cũng đã được Toan Ánh (Hội hè đình đám, Sàigòn, 1974) giới thiệu nhiều tục lệ, trò chơi: Ôm cột, đốt pháo, múa hoa, đánh vật, tế bánh dầy, rước sinh thực khí. Nhưng không thấy kể trò chơi Bịt mắt bắt dê.

Làng Đồng Quan thuộc xã Nhân Nghĩa, huyện Lý Nhân (tỉnh Hà Nam cũ), cứ ba năm mở hội một lần vào trung tuần tháng ba âm lịch.

Đồng Quan mở hội vui thay
Thi văn, thi võ, lại bày cờ tiên
Sân đình nhạc múa đôi bên
Dưới sông chèo hát lại dìm bóng trâu
Bắt dê, bắt vịt, leo cầu
Lại đây anh kể trước sau mọi trò (…)
(Bùi Văn Cường, Phương ngôn, tục ngữ, ca dao, KHXH, 1987, tr. 79).

Chúng ta không được biết gì thêm về trò chơi (hay tục lệ) Bắt dê của Đồng Quan. Nó có giống Bịt mắt bắt dê của Đồng Kỵ hay không?

Hoàng Đạo Thuý (Thăng Long, Đông Đô, Hà Nội, Hội Văn Nghệ Hà Nội, 1971, tr. 83) cho biết một điều mới lạ hơn:

"Mỗi năm, ngày 14 tháng 7 nó (chính quyền bảo hộ Pháp) mở hội "chính trung" để vui chơi, bày ra những trò nhục nhã. Nào, đào nhiều hố trong một khoảng đất, thả dê vào, rồi bịt mắt người ta cho vào đuổi, đó là trò "bịt mắt bắt dê". Trò "liếm chảo" nó để đồng hào vào lòng chảo đầy nhọ nồi, ai liếm được hào thì lấy. Trò "leo cột mỡ", trò "chọc nồi"."

Theo Hoàng Đạo Thuý thì Bịt mắt bắt dê là trò chơi của Pháp.

Sưu tập Oger (1909) có tranh vẽ trò chơi Liếm chảo, Leo cột mỡ, Chọc nồi và nhiều trò chơi khác nhưng không có tranh vẽ trò chơi Bịt mắt bắt dê. Có thể nói rằng cho đến năm 1909 người Pháp chưa đưa trò chơi Bịt mắt bắt dê vào hội Chính Trung (Nguyễn Khuyến gọi là hội Thăng Bình, Kìa hội Thăng Bình tiếng pháo reo, Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo…).

Cúng ta có hai tấm tranh dân gian vẽ trò chơi Bịt mắt bắt dê.

Một tấm được đặt tên là Lục hợp đồng xuân (Tranh, tượng dân gian Việt Nam,Mỹ Thuật Hà Nội, 1962, tr. 65), cũng được gọi là Bịt mắt bắt dê (Nguyễn Bá Vân-Chu Quang Trứ, Tranh dân gian Việt Nam, Văn Hóa, 1984). Tranh in nét đen trên nền giấy đỏ theo truyền thống tranh Hàng Trống, vẽ sáu đứa trẻ chơi Bịt mắt bắt dê. Một đứa bị bịt mắt đang tìm bắt một con dê. Ông bố bầy trẻ ngồi trong nhà uống nước, xem lũ con nô đùa ngoài sân.

Tranh Lục hợp đồng xuân đẹp nhưng tiếc rằng nó không diễn tả đúng trò chơi. Chắc chắn là không có gia đình nào lại cho trẻ con chơi đùa với một con dê có cặp sừng đáng ngại như thế kia. Dê có thể húc bậy, gây nguy hiểm, nhất là cho đứa bé gái đang bị ngã ngửa. Thêm vào đấy, sân chơi không có hàng rào, chưa dễ gì dê đã chịu ở lại chơi với đám trẻ. Đúng ra thì phải vẽ một đứa trẻ giả làm dê.