|
|
Tôi
đã có dịp giới thiệu với các bạn tấm tranh Xóc Đĩa của
bộ sưu tập Henri Oger, được khắc in năm 1909.
Hôm
nay tôi xin giới thiệu tấm tranh Thưởng
Xuân đồ của Maurice Durand
( Imagerie populaire vietnamienne
,
EFEO, Paris, 1960, tr. 48) , cũng vẽ cảnh chơi Xóc Đĩa. Tranh
này được khắc in vào khoảng những năm 1930-40.
Tranh vẽ
vợ chồng chủ xòng ngồi trong nhà, chồng uống rượu, vợ
đếm tiền. Ngoài sân là chiếu bạc. Bên cạnh anh nhà cái
có bài thơ nôm năm chữ quen thuộc, được nhiều học giả
và nhiều sách nhắc tới :
|
(1): Câu thơ
thứ nhất còn được các bản khác chép là " Bốn đồng trong
chậu lấy (hoặc chặn lấy)".
Cả 3 cặp
từ chận lấy , chặn
lấy , hay chậu
lấy đều không tả đúng trò chơi Xóc
Đĩa. Ý và lời của câu thơ vừa trúc trắc vừa khó hiểu.
Xóc Đĩa
là trò chơi dùng bốn đồng tiền để trong một chiếc đĩa,
lấy bát úp lại, rồi nhà cái bưng lên xóc. Mở bát ra, nếu
số đồng tiền xấp hoặc ngửa là số chẵn thì người đặt
tiền ở cửa chẵn được, cửa lẻ thua. Ngược lại, nếu
là số lẻ thì cửa lẻ được, cửa chẵn thua. Nhà cái xóc
đĩa chỉ có thể khéo tay xóc mạnh hay nhẹ, nhanh hay chậm,
chứ không có cách nào gian lận thò tay chận
hoặc chặn được mấy
đồng tiền trong đĩa. Chữ
chậu
lại càng không đúng vì không có trò xóc đĩa bằng ... chậu.
|
|
Xét về mặt
chữ thì chữ chận,chặn
hay chậu ở đây là chữ
nôm được viết bằng chữ chẩn
(hán). Chữ chẩn này được Durand và cả Oger đọc là chẵn,
trong câu (nhà cái) bán chẵn.
Chẵn
là một tiếng thường dùng của Xóc Đĩa. Như vậy thì chữ
chẩn phải được đọc nôm là chẵn mới đúng nghĩa.
(2): Chữ
lấy
bây giờ đứng sau chữ chẵn, trở thành vô nghĩa.
Đối chiếu
tấm tranh này với tranh Oger vàtranh Xóc Đĩa thứ nhì của
Durand (sđd, tr.53) thì chúng ta thấy rằng người viết đã
nhầm tự dạng của chữ chích
(nghĩa là lẻ loi) với chữ
dĩ
(nghĩa
là lấy). Vì thế mà chữ
lẻ
(chữ
lễ + chữ chích) đã bị viết nhầm thành chữ
lấy
( chữ lễ + chữ dĩ ).
Chận
lấy,chặn lấy,
hoặc chậu lấy là do chẵn
lẻ bị đọc, bị viết sai.
Câu thơ thứ
nhất trở thành :
Bốn đồng trong chẵn lẻ. Trong nghĩa
là trong vòng. Bốn đồng tiền xoay vần trong vòng chẵn lẻ.
Trong còn có nghĩa là ở trong bát. Chúng ta thấy lại được
trò chơi Xóc Đĩa với bốn đồng tiền xấp ngửa, chẵn hay
lẻ.
(3): Chữ
mới
còn có thể đọc là mải,
là mãi . Tôi chọn chữ
mãi
(nghĩa là mải miết, kéo dài) vì nó diễn tả đúng ý câu
thơ " Bán bán, mua mua suốt tháng ngày " của tranh Oger. Vả
lại chữ mãi hợp âm điệu câu thơ hơn chữ mải.
(4): Dù
... lại càng ... sai văn phạm.
Chữ dù là một liên từ nối hai mệnh đề. Tiếng Việt chỉ
nói " Dù ... cũng ... ", " Dù ... vẫn... " ( dù khó cũng làm,
dù trời mưa tôi vẫn cứ đi...) hoặc "Càng... càng..." (càng
quen càng nèn cho đau, càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều...).
Tiếng Việt không nói " Dù ... lại càng ... " (dù nghèo tôi
lại càng khổ! than như vậy chắc chả ai thương nổi).
Sở dĩ có
vấn đề "bất thành văn " là vì có sai lầm chồng chéo. Sai
lầm thứ nhất là do người miền Bắc phát âm lẫn lộn,
không phân biệt d với gi, vì vậy cho nên chữ giầu(giầu
không, trong Nam gọi là trầu không) bị viết sai thành dầu
(dầu ăn, dầu thắp đèn). Đến khi chép bài thơ nôm ra chữ
quốc ngữ các học giả lại phạm sai lầm thứ nhì, cho rằng
dầu nghĩa là mặc dầu, dầu cho, đồng nghĩa với mặc dù,
dù cho. Thế là dầu bị
bóp méo thành dù. Rốt
cuộc miếng giầu (là đầu
câu chuyện) bị nhào nặn thành dù
(sai cũng không sao) ! Câu thơ vô tình trở thành sai mẹo văn
phạm.
Trường hợp
chữ giầu bị viết sai thành dầu còn được thấy trong tấm
tranh " Đưa giầu đám ma " ( giầu cau để mời khách đi đưa
đám ma) và tấm " Hộp giầu " (cái tráp đựng giầu ) của
bộ sưu tập Oger.
Rượu, chè
(trà) và giầu (trầu) là ba thứ luôn có mặt ở chiếu bạc
ngày Tết, được mọi người ưa thích.
Tóm lại,
tôi đề nghị đọc lại bài thơ Xóc Đĩa như sau :
Bài thơ bây
giờ tả rất đúng một chiếu Xóc Đĩa: Đây là trò chơi
chẵn lẻ dùng bốn đồng tiền. Nhà cái luôn tay mở bát,
mua cái, bán cái. Các con bạc vừa chơi vừa uống rượu, uống
nước chè, ăn giầu thỏa thuê. Kẻ được người thua ai cũng
say! Say rượu, say nước chè, say giầu, say mê cuộc đỏ đen
! Đất trời đảo điên !
Nội dung
và bố cục bài thơ rất giống bài của tranh Oger đã được
giới thiệu :
Bốn đồng trong đĩa khéo thiêng thay Ngoài bài thơ chính,
tranh Durand còn vài chữ, vài câu thơ diễn tả tình huống
của các con bạc, cũng cần được xem lại kĩ hơn.
-
Bên phải của tranh vẽ một chị mặc yếm đang kéo tay một
anh chàng. Họ có vẻ như đang cãi nhau. Phía trên hai người
có hai câu thơ :
Ông Hai xóc đĩa mời về - Bên trái vẽ một
cặp khác : người đàn ông say mê chiếu bạc, người đàn
bà đứng cạnh ăn mặc hớ hênh. Có hai câu thơ :
Khố này chính lụa Cổ Đô Cổ Đô thuộc huyện
Tiên Phong, tỉnh Sơn Tây, chuyên nghề dệt lụa. Lụa Cổ Đô
tốt và nổi tiếng nhất nước ta ( Đại
Nam Nhất thống chí ).
Chúng
ta có thể tự hỏi ngày xưa đã có vua nào, quan đại thần
nào, hay nông dân khố rách áo ôm
nào đóng khố bằng thứ lụa tốt và nổi tiếng nhất nước
chưa nhỉ?
Cứ
cho là có đi chăng nữa thì xin hỏi nhỏ khách mày râu, ai
dám cả gan lột khố giữa đám bạc đem cầm ? Bà nào, cô
nào dám " cầm" cái của nợ này trước mặt mọi người?
|
 Tranh
Xóc Đĩa thứ nhì của Durand (tr. 53, sđd) cũng như tranh của
Pierre Huard và Maurice Durand (Connaissance
du Vietnam, EFEO, Paris, 1954, tr. 247) đều vẽ và
chú thích cảnh thua bạc phải lột khăn
ra cầm. Chữ khố của Durand được viết bằng chữ khôi (hán). Vì nghĩ rằng cái của quý kia là cái khố nên Durand còn có ý phê bình rằng dùng chữ khôi để viết là sai, là vụng và đề nghị dùng chữ khố (nghĩa là cái kho) vừa tiện, vừa đúng hơn ! Durand khuyên lấy khố nọ thay cho khố kia. Nghĩ cho cùng , chắc không có ai lại cầu kì , rắc rối đến độ đi mượn chữ khôi để viết chữ khố , hai chữ vừa khác âm vừa khác nghĩa, trong khi chữ hán có sẵn chữ khố (bộ y) vừa đồng âm vừa đồng nghĩa với cái khố của tiếng Việt ! Vì vậy mà tôi cho rằng chữ khôi không thể đọc là khố được. Chữ khôi phải đọc là khăn. Hoá ra người viết chữ nôm không nhầm mà chính Durand đã bé cái lầm, suy diễn sai ! Đôi khi nôm na mà lại hay hơn cả chữ nghĩa cao siêu đấy nhỉ? Lụa Cổ
Đô của anh chàng thua bạc có lẽ chỉ là lời nói điêu để
mong cầm được giá. Ở thôn quê có được cái khăn bằng
nhiễu đã là khá lắm rồi !
Chữ
chận
trong câu " quả nhiên ngồi chận " cũng phải đọc là chẵn
cho
thống nhất. Ngồi chẵn có thể hiểu là ngồi cửa chẵn,
chơi cửa chẵn ? Anh chàng muốn cầm khăn tin chắc rằng nước
bạc sẽ ra chẵn, nên cố năn nỉ người cầm đồ cầm chiếc
khăn để có tiền đặt.
Hai
câu thơ được sửa thành:
Khăn này chính lụa Cổ Đô -
Tấm tranh vẽ cả người được bạc muốn ăn non :
Năm mới được lấy may Câu
thơ thứ hai không phải ... tiếng Việt.
Đành
nghĩa là bất đắc dĩ phải như vậy. Nên
là
nên như vậy. Hai chữ nghĩa trái ngược nhau ! Chắc là có
nhầm lẫn với " Đứng lên ta về nghỉ" chăng ?
-
Tranh Durand còn vẽ một cảnh tình tứ nhưng thật khó hiểu
:
"
Một người đàn bà mặc yếm đến gặp một người đàn
ông đang ngồi trong gian nhà trống trải. Nàng mời chàng về
nhà. Chàng quay nhìn nàng nhưng không tỏ vẻ muốn chiều theo
lời mời của nàng.
Đằng trước người đàn bà có hai câu thơ : Chơi xuân nọ nhớ đến hoa Phía
trên người đàn ông có mấy chữ mà chúng tôi (lời Durand)
không hiểu nổi :
Qua viết khế ba bua Có thể nào suy diễn thành : Ngoa ngoét thế bà ơi (Oh ! vous exagérez ma chère) được
không ?" (sđd, tr. 52).
|
|
Kể
cũng lạ, câu viết và câu đoán không có chữ nào giống nhau
! Chả lẽ người viết viết sai hết ! Hay là Durand đoán nhầm
từ đầu đến đuôi ?
Qua,
viết và khế là chữ hán. Ba và bua là chữ nôm.
Chữ
bua ( chữ khẩu + chữ bĩ) đứng sau chữ ba, không có nghĩa.
Hán Việt Tự điển của Thiều Chửu có chữ phi nghĩa là con chó con. Chữ phi này không có trong Hán Việt Từ điển của Đào Duy Anh. Chữ phi (chó con) gồm bộ khuyển + chữ phi (nghĩa là lớn lao, có tự dạng gần giống chữ bĩ). Tôi cho rằng chữ bua của Durand được viết bằng bộ khẩu + một nửa chữ phi (chó con). Bộ khẩu được dùng làm kí hiệu viết chữ nôm và chữ phi đọc theo nghĩa là con chó con, hay đọc ngắn gọn là chó cho đúng với nguyên tắc một chữ đọc một âm. Còn một
cách giải thích khác : người viết nhầm chữ phi (chó con)
với chữ phi (tiếng cãi nhau, cũng viết bằng bộ khẩu và
chữ phi).
Cả
hai lối giải thích đều đưa đến kết quả là chữ bua
của
Durand phải được đọc theo nghĩa, nghĩa là chó
(con) .
Câu văn trở
thành :
Lại
thêm một người thua bạc phải " qua
nhà bên cạnh viết văn
khế
bán
ba
con
chó
con
"!
Phải
công nhận rằng câu văn vụng về, tối nghĩa. Chữ hán, chữ
nôm, đọc theo âm, theo nghĩa Tuy nhiên chúng ta vẫn có thể
phân tích để hiểu được.
Durand
suy nghĩ thâm sâu quá nên đã vô tình biến một câu nói bình
thường thành một lời miệt thị đàn bà! Tranh dân gian thường
chỉ châm biếm nhẹ nhàng kín đáo chứ không thô bạo như
Durand đã lầm tưởng.
Sách
Imagerie
populaire vietnamienne của Durand được nhiều học
giả dùng làm tài liệu gốc để khảo cứu tranh dân gian Việt
Nam. Tiếc rằng những chỗ sai của Durand không được hiệu
đính, trái lại lại được tiếp tục phổ biến rộng rãi
hơn.
Nguyễn Bá Vân và Chu
Quang Trứ (Tranh dân gian Việt Nam,
Văn Hóa, 1984) sau khi giới thiệu bài thơ nôm " Bốn đồng
trong
chặn lấy... Rượu
chè
dù thích chí...", đã
phân tích nội dung tranh Xóc Đĩa như sau :
"
(...) Phía bên trái đám bạc, một con bạc đang say sưa với
đỏ đen, thua bạc phải lột cả chiếc
khăn
lụa cầm bán cho chị phụ nữ đứng bên với câu mời: "Khố
này chính lụa Cổ Đô..." ( tr. 78). "Bán khăn mời khố ", khác
nào cảnh chợ chiều "Treo đầu dê bán
thịt chó " !
"
Qua những tranh trên, tác giả muốn khẳng định rằng: cờ
bạc là tệ hại của xã hội, nó làm con người trở nên
nghèo khổ, mất hết tư cách. Khi thua bạc, phải cầm bán
hết đồ đạc, quần áo, đến cả cái khố
che
thân cũng lột bán. Hoặc dẫn đến cảnh ăn chơi trụy lạc
" (tr. 79).
Khăn với
khố, khố với khăn. Trên với dưới lộn tùng phèo. Lâu ngày
rồi thành quen! Mọi người vui vẻ lặp lại một cách thích
thú.
Xóc
Đĩa ... xin đừng lột khố nhau, tội lắm ai ơi !
|