Thật ra nhà Mạc - được gọi là Bắc triều - chỉ cai quản phần lãnh thổ của Đàng Ngoài từ vùng Sơn Nam trở ra, còn các quan tướng cũ của nhà Lê Sơ (Nguyễn Kim, Trịnh Kiểm...) đứng đầu Nam triều, cai quản vùng đất từ phía nam Sơn Nam tới Thuận Hóa, với trung tâm là miền Thanh Hóa, và liên tục đánh nhau với Bắc triều tới năm 1592 thì con cháu nhà Mạc phải rút lui lên ẩn náu tại vùng rừng núi Cao Bằng cho tới năm 1677 mới bị họ Trịnh đánh bại hoàn toàn.
Trong 65 năm trị vì trên một phần lớn lãnh thổ Đàng Ngoài, 5 vua Mạc từ Đăng Dung (1527-1529) tới Hậu Hợp (1562-1592) đã làm được một số việc tích cực như :
- Xây dựng được một lực lượng quân đội mạnh, thường xuyên có trên 10 vạn người ;
- Chú trọng tổ chức khoa cử : mở 22 khoa thi Hội, lấy đậu 484 tiến sĩ (11 trạng nguyên), nhiều người trong số đó đã có những đóng góp cho văn học và văn hóa thời Mạc;
- Làm cho kinh tế nông nghiệp và thủ công nghiệp khá phát triển, kể cả ngoại thương ;
- Không đề cao Tống nho như thời Lê Sơ, trái lại cố gắng phục hồi Phật giáo, cùng lúc khuyến khích sự thăng tiến của văn hóa dân gian, cụ thể là khuyến khích nghệ thuật gốm sứ xuất khẩu ;
- Giúp dân trùng tu hay xây dựng nhiều đình miếu, chùa quán, làm giàu cho văn hóa dân gian Đại Việt.
Tuy nhiên bên cạnh một số công lao và với ít nhiều vinh quang như thế, nhà Mạc đã để lại một gương xấu trong lịch sử dân tộc : năm 1537 vua nhà Minh điều quân xuống miền Lưỡng Quảng rồi viết hịch kể tội cha con Mạc Đăng Dung và ra lệnh "nếu biết tự trói mình nhận tội thì sẽ được tha tội chết". Đại Việt sử ký toàn thư cho biết Mạc Đăng Dung đã lên biên giới tự trói mình làm lễ đầu hàng và cắt đất 5 động dâng nộp cho nhà Minh. Sau cử chỉ nhục nhã này vua Minh phong cho Đăng Dung làm An Nam đô thống sứ và thôi không tiến quân xâm lược Đại Việt nữa.
Chính sách đối
ngoại bạc nhược và hèn hạ của nhà Mạc đã gây bất bình,
phẫn nộ trong nhân dân, kể cả quan lại sĩ phu : Đăng Dung
đã xúc phạm tới điều thiêng liêng nhất đối với người
Việt là độc lập dân tộc, thanh danh tổ quốc. Từ đó nhà
Mạc bị cô lập, suy yếu dần, và cuối cùng đã tan rã sau
khi bị quan quân Lê Trung hưng đánh đuổi chạy lên cố thủ
tại vùng rừng núi Cao Bằng hiểm trở.
|
|
Văn
hóa dân gian là nền tảng của văn hóa dân tộc. Trước thời
Mạc là năm thế kỷ văn hóa dân gian Việt Nam phong phú. Người
Việt đã có một nền thần thoại lâu đời với những hình
tượng đẹp đẽ : Ông Trời, Bà Trời, mười hai Bà Mụ,
Nàng Bân, Chú Cuội v.v...
Cùng với thần thoại, nền truyền thuyết của người Việt cũng rất lâu đời và làm nên niềm kiêu hãnh của chúng ta xưa nay với những truyện về họ Hồng Bàng, Âu Cơ - Lạc Long, các Vua Hùng, Ông Gióng, Rùa Vàng giúp vua Thục xây thành Cổ Loa. Rồi những truyện hấp dẫn về các vị anh hùng dân tộc từ Bà Trưng, Bà Triệu tới Đinh Bộ Lĩnh, Lê Lợi.
Ra đời muộn hơn thần thoại và truyền thuyết, những cổ tích quen thuộc nhất của người Việt như Tấm Cám, Trương Chi - Mỵ Nương, Thạch Sanh, Cây Khế, Sọ Dừa... chắc chắn đã có trong folklor Việt từ thời Lý-Trần.
Các làn điệu dân ca cổ kính nhất như hát xoan, hát ghẹo, trống quân (còn gọi là hát trống giăng), hát quan họ, hát cửa đình (cội nguồn của hát ả đào) hay hát ví, hát đúm, hát dậm, có lẽ đã xuất hiện từ thời Lý-Trần, bên cạnh những hình thức cổ kính của chèo bội. Múa rối nước cua nguoi Viet được nhắc tới trong văn bia chùa Đọi (khắc năm 1121, thời Lý Nhân Tông). Thể thơ lục bát có lẽ cũng đã xuất hiện từ thời Trần cùng với sự hình thành chữ Nôm từ thế kỷ 13 để sau này trở thành thể thơ ưu việt của ca dao dân ca Việt.
Vào thời Lê Sơ, vua quan và nhà nho vì sính Nho giáo và Tống nho nên đã coi rẻ nền văn hóa dân gian Việt. Quan lại mà thương yêu và cưới xin con gái các gia đình làm nghề xướng ca thì bị trừng phạt. Chèo bội và dân ca không được biểu diễn ở chốn cung đình. Con trai các gia đình hát xướng không được đi thi.
Ở thời Mạc trái lại, triều đình không đề cao Nho giáo mà lại có khuynh hướng tôn trọng và phục hồi Phật giáo đã bị thất sủng từ cuối Trần tới cuối Lê Sơ.
Có nhiều bằng chứng cụ thể về sự bước đầu phục hưng văn hóa dân gian ở thời Mạc.
Khi khuyến khích sự phát triển của nông nghiệp và thủ công nghiệp , nhà Mạc đã tạo điều kiện cho sự thịnh vượng của nghệ thuật gốm sứ nhất là ở các cơ sở gốm sứ cổ truyền nổi tiếng như Bát Tràng, Chu Đậu, Thổ Hà, Hương Canh ở trung du và đồng bằng châu thổ sông Hồng. Trong các thế kỷ từ 15 tới 18, gốm sứ Việt Nam đã chu du từ châu Á (nhiều nhất là ở Nhật Bản) tới tận châu Âu và Trung Cận Đông, kể cả Thổ Nhĩ Kỳ.
Trái với thói quen khiêm tốn của các nghệ nhân dân gian truyền thống vài nghệ nhân gốm sứ Việt đã cao hứng ký tên nới tác phẩm của mình như Đặng Huyền Thông (và 4 người khác sẽ nói rõ thêm dưới đây).
Trong
lãnh vực kiến trúc, điêu khắc, đồ họa và âm nhạc dân
gian, có một số sự việc đáng chú ý.
Hiện nay vẫn chưa khẳng định được thật chính xác thời gian ra đời của tranh dân gian truyền thống. Nhưng Hoàng Sĩ Khải sinh vào khoảng những năm 1510-1520 và mất khoảng cuối thế kỷ 16, một thượng thư kiêm tế tửu Quốc tử giám triều Mạc, đã viết Tứ thời khúc vịnh, một bài thơ Nôm dài 336 câu, diễn tả cảnh đổi thay bốn mùa, trong đó có câu : "Tranh vẽ gà cửa treo thiếp yểm". Qua đó ta thấy dân gian đương thời đã treo tranh gà để trừ tà ma.
Sau Hoàng Sĩ Khải, Lê Đức Mao (1462-1529) sống vào cuối thời Lê Sơ đầu thời Mạc, đã viết bài thơ Nôm dài 128 câu theo thể song thất lục bát nhan đề : Nghĩ hộ tám giáp giải thưởng hát ả đào, được xem là lời của bài ca trù cổ nhất hiện còn. Tác phẩm này cho thấy điệu hát cửa đình - tiền thân của ca trù - được các ả đào hát trong lễ hội mùa xuân tế thần cầu phúc ở làng quê đã có mặt trong âm nhạc dân gian vào khoảng từ thời Lê Sơ sang thời Mạc.
Nhiều đền chùa đình quán đã được xây dựng hay trùng tu trong thời Mạc mang đậm sắc thái dân gian. Nhờ tài liệu văn bia mà ta biết vào năm 1543, sau khi từ quan về làng ẩn dật, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã xây một ngôi quán, gọi là quán Trung Tân để khách qua đường có chỗ dừng chân nghỉ ngơi. Những ngôi đình cổ nhất còn lại tới nay đều mang niên đại thời Mạc : đình Lỗ Hạnh (1576), Tây Đằng (1583), Phù Lưu (cuối thế kỷ 16)...
Tại Đình Lỗ Hạnh (tỉnh Bắc Giang) còn thấy được nhiều tác phẩm điêu khắc dân gian trên gỗ về các đề tài mây, hoa cúc, rồng, phượng, nai, cọp, cô tiên đánh đàn... Thêm vào đó là hai bức tranh cổ vẽ 4 nữ nhạc sĩ đang chơi những nhạc khí quen thuộc như đàn nhị, tỳ bà...
Tại Đình Tây Đằng (tỉnh Hà Tây) có các hình chạm khắc rất phong phú : hoa lá, voi hươu, tiên nữ bên cạnh những hình người đẽo cày, đá cầu, gánh con, chèo thuyền với phong cách nghệ thuật Mạc, khỏe thoáng, mộc mạc, hồn nhiên.
Tại đình Phù Lưu (tỉnh Bắc Ninh) lại thấy được những tác phẩm điêu khắc dân gian như tiên nữ ngồi trên đầu sư tử hay ngồi trên mình rồng chầu mặt trăng, những nhóm người đánh đàn, đấu vật, bơi trải...
Ai cũng biết gốm
sứ là một nghề thủ công truyền thống lâu đời và nổi
tiếng của đất nước ta xưa nay, từ những lò gốm như Bát
Tràng, Chu Đậu... ngoài Bắc tới Lái Thiêu, Chợ Lớn trong
Nam. Điều đáng nói là gốm sứ thời Mạc đáng được xem
như một đỉnh cao của nghệ thuật và kỹ thuật gốm sứ
Việt, với những kiệt tác gốm hoa lam mà uy tín quốc gia
và quốc tế không thua kém những gốm men ngọc, gốm hoa nâu
thời Lý Trần. Đặc biệt gốm Bát Tràng, gốm Chu Đậu các
thời Lê Sơ, Mạc rồi Trịnh hiện được lưu giữ và trưng
bày ở 30 bảo tàng lớn của các nước Á, Âu, Mỹ, Úc.
|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
Tuy phải ở trong một tình trạng chiến tranh do phải chống lại các cuộc tấn công của quan quân Lê Trung hưng, triều Mạc vẫn chú trọng tổ chức khoa cử đều đặn nên trong 65 năm cầm quyền tại Thăng Long đã mở cả thảy 22 khoa thi hội (ba năm một khoa) lấy đậu 484 tiến sĩ (trong đó có 11 trạng nguyên) mà nổi tiếng nhất là Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm.
Một điều kỳ lạ nữa là Văn học của một thời loân lạc như thời Mạc cũng thật là phong phú: Ở tập 5 của Bộ Tổng tập Văn học Việt Nam (trọn bộ 42 tập) xuất bản năm 2000 đã thống khê được cả thảy 19 tác giả. Đó là chưa kể một vài nhà văn nhà thơ khác được bộ sách xếp vào phần "Tác giả cuối triều Lê Sơ đầu triều Mạc". Tổng cộng hơn một trăm tác phẩm thơ văn lớn nhỏ.
Tất cả các hoạt
động văn học phong phú này không khỏi làm chúng ta nhớ tới
thời Lê Thánh Tông và Hội Tao Đàn. Mặc dù các sử quan từ
thế kỷ 17 tới cuối tk 19 đã luôn luôn đánh giá thấp triều
Mạc theo những tiêu chuẩn đạo đức chính trị kiểu Nho
giáo, ta vẫn không thể không đặt câu hỏi: Tại sao một
bậc phu tử , nhà văn hóa lớn Nguyễn Bỉnh Khiêm đã là đại
thần của triều Mạc trong 8 năm, rồi sau khi dâng sớ xin chém
18 lộng thần mà không được vua nghe ông đã xin về ở ẩn
, nhưng rồi muốn tác động tới thời cuộc ông đã trở
lại tham gia triều chính trên cương vị một cố vấn, và
mãi cho tới 70 tuổi ông mới thực sự treo mũ từ quan ? Rồi
tại sao khi nhà Mạc sắp bị đánh đuổi ra khỏi Thăng Long
ông lại bày mưu tính kế giúp Mạc rút lui lên cố thủ ở
"nước non Cao Bằng" để vớt vát cái hư danh vương nghiệp
trong một xó xủnh rừng núi thêm 85 năm nữa mới bị chúa
Trịnh đánh bại hoàn toàn (1677) ?
|
|
Nguyễn
Bỉnh Khiêm (1491-1575), quê ở Hải Dương (nay là Hải
Phòng), từ nhỏ tỏ ra thông minh hiếu học, được mẹ đem
kinh truyện, thơ Nôm, ca dao, tục ngữ ra dạy cho. Lớn lên
được thầy là bảng nhãn Lương Đức Bằng truyền thụ lý
học, kinh Dịch và kinh Thái Ất. Sau khi Mạc thay Lê Sơ, tình
hình xã hội tương đối ổn định, ông mới đi thi vào tuổi
45, đậu trạng nguyên rồi làm quan cho nhà Mạc. Ở triều
chỉ có 8 năm, ông đã chán ngán cáo bệnh về quê ở ẩn.
Nhưng rồi tiếng là ẩn dật, ông vẫn ở vị thế "làm quan tại nhà", vẫn được triều Mạc trọng vọng như một đại thần cố cựu thường tới hỏi kế sách, hoặc mời lên kinh đô bàn chính sự. Tương truyền Trịnh Kiểm và Nguyễn Hoàng đã xin ý kiến ông trước khi lấy những quyết định hệ trọng. Chính ông đã bày mưu kế cho Nguyễn Hoàng bằng một lời khuyên chiến lược có tính cách khuyến dụ mở cõi : "Hoành sơn nhất đái, vạn đại dung thân", có thể xem là câu nói mở đầu cho sự nghiệp Nam tiến vĩ đại hơn 200 năm của các chúa Nguyễn ở phương Nam.
Còn nhân dân thì tôn Nguyễn Bỉnh Khiêm là bậc tiên tri, tiên giác, trân trọng gọi ông là trạng Trình và lưu truyền chung quanh ông nhiều sấm trạng, giai thoại và truyền thuyết ít nhiều mang tính siêu nhiên. Trong những năm ở ẩn tại quê nhà, ông đã cho xây một số chùa miếu, dựng am Bạch Vân, quán Trung Tân làm chỗ đàm đạo với người già, bàn bạc đạo đức và thế sự với quan khách gần xa.
Vẻ vang hơn nữa ông đã mở trường dạy học bên bờ sông Tuyết, thu hút đông đảo học trò, trong đó nhiều người sẽ trở nên nổi tiếng như Nguyễn Dữ, tác giả Truyền kỳ mạn lục được người đời đánh giá là "thiên cổ kỳ bút", hay Phùng Khắc Khoan, tức trạng Bùng, người có công đưa về Đại Việt một số bí quyết của nghề dệt lụa của Trung Quốc và nhiều giống cây lương thực quý của vùng Hoa Nam để thúc đẩy quốc kế dân sinh, v.v.
Là tác giả hai bài văn xuôi, hai tập thơ chữ Hán và chữ Nôm và nhiều tập sấm ký được phổ biến qua nhiều thế hệ như những truyền ngôn của một bậc tiên tri, Nguyễn Bỉnh Khiêm trước hết là một nhà thơ triết học và đạo đức lớn, vì đã kết hợp kinh Dịch và lý học với thực tiễn thời đại để giải thích những biến động chính trị, xã hội và để cảnh cáo vua quan về lẽ biến dịch của tạo vật và thời cuộc để cho họ biết thế nào là thiện, ác, hưng, vong.
Một
danh nhân khác cùng thời, ít được người đời biết tới,
đó là Đặng Huyền Thông. Cho
tới nay vẫn chưa biết năm sinh năm mất của anh tú tài kiêm
thợ gốm này. Chỉ biết rằng các viện bảo tàng Việt Nam
cùng 30 viện bảo tàng ở khắp thế giới đang tàng trữ và
trưng bày nhiều tác phẩm gốm sứ của Đặng Huyền Thông
: những bình, lọ, bát hương, lư hương, chân đèn được
tạo tác vào những năm 1558-1590 thời Mạc Hậu Hợp.