|
* Các vùng văn hóa của dân tộc Việt Nam: Xứ Tây Nam Bộ hay Vùng văn hóa đồng bằng sông Cửu Long 
Lê Văn Hảo |
| Rời xứ Đông Nam Bộ đẹp tươi, ta hãy nhanh chóng vượt qua Hòn ngọc Viễn Đông một thuở, nay đang rất ồn ào, bụi bặm, kẹt xe, để đi về xứ Tây Nam Bộ xinh xắn, trù phú. Nhờ tiềm năng và năng lực của 11 tỉnh thành mang những cái tên rất đỗi thân quen và những đặc điểm văn hóa miệt vườn vô cùng hấp dẫn nên ngày nay ta có được một đồng bằng sông Cửu Long dài rộng nhất đất nước : 40.000 km2 (so với 15.000 km2 của đồng bằng châu thổ sông Hồng). |
|
|
 1.
Đồng
Tháp-Cao Lãnh-Sa Đéc là một trong ba vùng của Đồng Tháp
Mười, quê hương của các giống lúa nổi : lúa trời (lúa
ma), lúa sạ (sạ khô, sạ ướt, sạ vãi, sạ tỉa, sạ ngâm)
là những giống lúa gieo thẳng, kỷ niệm của thời khẩn
hoang ; làng hoa kiểng Sa Đéc, một trong những trung tâm hoa
kiểng của toàn miền Nam ; điểm du lịch lý tưởng cho những
ai ước mơ được đến thăm Đồng Tháp Mười sen hồng súng
tím là Vườn Cò Tháp Mười, Tràm Chim Tam Nông nổi tiếng.
2. An Giang-Long Xuyên-Châu Đốc là nơi có chùa Tây An, khu du lịch Núi Sam tưng bừng rộn rịp nhờ Miếu Bà Chúa Xứ, và lễ hội Miếu Bà có lẽ là lễ hội mùa xuân lớn nhất nước với hàng triệu lượt người tham dự, từ Tết Nguyên Đán đến giữa mùa hè. Còn Long Xuyên và Châu Đốc là hai nơi bán nhiều thứ mắm thơm ngon nhất nước. 3. Tiền Giang-Mỹ Tho-Gò Công, quê hương của chợ nổi Cái Bè, là nơi có di tích khảo cổ học thời Óc Eo, di tích lịch sử Rạch Gầm, Soài Mút thời Nguyễn Huệ và ngày nay có làng dê Song Thuận, trại rắn Đồng Tâm lớn nhất nước. 4. Vĩnh Long là vùng văn vật với Văn Thánh Miếu cổ kính, vùng đất nông nghiệp trù phú và đa dạng với những gạo ý đông, gạo móng chim, những nếp thơm, nếp sáp, nếp đen và những điểm du lịch hấp dẫn ngay giữa sông Tiền : đảo An Bình, đảo Bình Hòa Phước… 5. Bến Tre là nơi có nhà cổ Đại Điền, đình cổ Phú Lễ và hát sắc bùa Ba Tri, nơi có Cồn Ốc, Cồn Qui, Cồn Tiên thu hút nhiều du khách, và cả một văn hóa dừa với Bác Tám Thưởng (68 tuổi), người đã sáng tạo giống dừa PB121 có cơm dày 1,5 cm và được mệnh danh "Ông Già Bến Tre trồng dừa được giải thưởng quốc tế". Bến Tre còn là quê hương của sân chim Vàm Hồ. 6. Kiên Giang-Rạch Giá-Hà Tiên-Phú Quốc trong tương lai có lẽ sẽ trở thành một trung tâm du lịch lớn của miền Nam và cả nước, với Hà Tiên thập cảnh vang bóng một thời, với kỷ niệm tao đàn Chiêu Anh Các thắm tình hữu nghị Việt-Hoa thời khai khẩn vùng biển Nam. Vườn quốc gia Phú Quốc là nơi hấp dẫn các nhà vạn vật học.  7.
Cần
Thơ xứng đáng được vinh danh là Tây Đô của đồng bằng
sông Cửu Long, với chợ nổi Phụng Hiệp rất sầm uất trên
bến dưới thuyền, với bến Ninh Kiều tấp nập ngày đêm,
vừa thoáng đãng vừa tình tứ… Bên cạnh đó có các trường
đại học và trung tâm nghiên cứu nông nghiệp xuất sắc.
8-9. Trà Vinh và Sóc Trăng là hai trung tâm văn hóa và tôn giáo của đồng bào Khmer. Còn vườn cò Thanh Trì thì xứng đáng cạnh tranh với các tràm chim, sân chim, vườn chim khác của miền Tây Nam Bộ. 10. Bạc Liêu ngày nay không còn bóng dáng các công tử ăn chơi khét tiếng nhưng đồng bào Việt-Hoa-Khmer vẫn chí thú làm ăn trên một vùng bình nguyên phì nhiêu, chằng chịt sông rạch, kinh mương. Hấp dẫn du khách nhất vẫn là vườn chim Bạc Liêu vô cùng sống động. 11. Ở cực Nam xứ Tây Nam Bộ, vùng đất mũi Cà Mau với 300 km bãi biển và nhiều đảo biển thì ít chịu ảnh hưởng của sông nước Cửu Long, vì đây chủ yếu là xứ sở của biển và rừng, với rừng U Minh nổi tiếng là loại rừng tràm đước sú vẹt, thiên đàng của các loài chim : thiên nhiên còn ưu ái tặng cho Cà Mau một sân chim U Minh (sân chim Phong Ngạn), một vườn chim Đầm Roi và một vườn chim 19-5. |
|
|
 Hơn
tất cả nơi khác trên đất nước, đồng bằng sông Cửu
Long là một thánh địa của các loài chim. Hàng trăm loài từ
chim bản địa đến chim di trú, từ quen thuộc đến quí hiếm
có mặt khắp nơi, nhưng chúng tập trung sinh hoạt ở những
nơi đặc biệt gọi là tràm chim, mảng chim, vườn chim hay
sân chim. Có đến 10 nơi như thế, chưa kể hàng chục vườn
chim cỡ nhỏ của tư nhân. Riêng tràm chim Tam Nông thì nổi
tiếng thế giới và đã trở thành vườn quốc gia Tràm Chim
từ 1998.
Trên địa bàn Đồng Tháp, đây là vườn quốc gia ngập nước đầu tiên của Việt Nam, với tổng diện tích 7.600 ha, cũng là một trong những nơi sót lại cuối cùng của hệ sinh thái vùng lau sậy ngập nước. Thảm thực vật của vườn quốc gia rất đa dạng, gồm : đồng cỏ năn ngập nước theo mùa, đầm sen súng, vùng sình lầy ngập nước và rừng tràm tái sinh. Trong số các quần xã cỏ dại, đáng chú ý là quần xã lúa trời (lúa ma) và đặc biệt là rừng kín lá rộng thường xanh và ngập nước theo mùa trên vùng đất phèn nuôi dưỡng 130 loài thực vật bậc cao.
Cho đến nay, vườn quốc gia Tràm Chim thường xuyên thu hút đông đảo nhà nhiếp ảnh và du khách đến chiêm ngưỡng hàng trăm con sếu đầu đỏ vui múa trong ánh hoàng hôn, một trong những cảnh tượng thiên nhiên kỳ diệu. |
Hệ
động vật của vườn quốc gia có tới 198 loài chim, trong
đó 16 loài đang bị đe dọa tuyệt chủng ở qui mô toàn cầu
như sếu đầu đỏ (sếu cổ trụi), ô tác, cùng nhiều loài
chim di trú khác. Các nhà vạn vật học còn phát hiện và thống
kê được 195 loài thực vật nổi, 93 loài động vật nổi,
90 loài động vật đáy, 55 loài cá. Việt Nam đang có trách
nhiệm bảo tồn hệ sinh thái rừng tràm ngập nước Đồng
Tháp Mười và ưu tiên bảo vệ đàn sếu đầu đỏ, ô tác
và một số loài chim di trú khác được ghi trong Sách Đỏ
quốc tế.
|
|
| Ai từng đặt chân
đến làng cổ Giồng Luông, nay là xã Đại Điền, huyện Thạnh
Phú, Bến Tre, sẽ được thấy ngôi nhà đẹp đẽ và có lẽ
cổ kính nhất miền Tây Nam Bộ : nhà cổ Đại Điền.
Nhà cất theo hình chữ nhật, chu vi khoảng 100 m, gồm 90 cột bằng gỗ quí (lim, cẩm xa). Những cột chính cao 5 m, đường kính 1 m, có chạm khắc chữ nho, hoa văn và họa tiết bằng ốc xà cừ tinh xảo. Nội thất có nhiều bức hoành phi sơn son thếp vàng, thành võng chạm lọng với họa tiết phong cảnh và tứ linh như trong một ngôi đình. Mái nhà lợp ngói âm dương, mỗi viên có in hình cảnh sinh hoạt dân gian gần gũi như mục đồng cỡi trâu, bó lúa, con gà, con cua... Toàn thể ngôi nhà đặt trên một nền cao 1 m, được viền bọc bởi những thớt đá hoa cương. Chuyên viên bộ văn hóa và viện bảo tàng Bến Tre đã hoàn tất hồ sơ đề nghị nhà cổ Đại Điền là di tích văn hóa nghệ thuật cấp quốc gia. |
Theo
giai thoại dân gian địa phương, kiệt tác kiến trúc này được
xây dựng từ cuối thế kỷ 19 do các nghệ nhân bậc thầy
từ ngoài Bắc, sau khi vào Huế góp phần xây dựng cung đình
Phú Xuân, đã phiêu lư u vào Nam làm ăn và đã hợp tác với
thợ giỏi địa phương xây dựng ngôi nhà này gần chục năm
mới xong.
|
|
| Tiếp thu di sản
âm nhạc cổ điển và âm nhạc cung đình ở Phú Xuân-Huế,
các nghệ nhân đầu tiên của vùng đất mới đã sáng tạo
nên hai dòng nhạc tế lễ và nhạc tài tử Nam Bộ gồm "ba
Nam, sáu Bắc, bảy Dài, bốn Oán". Muốn cho hoàn thiện, phải
thêm mười bài Liên Hoàn và tám bài Ngự.
Những bài bản mê ly ấy đã thâm nhập tâm hồn một nhạc sĩ thiên tài là Cao Văn Lầu (1892-1976), còn được gọi là Sáu Lầu hay Sáu Bạc Liêu. Sau một bi kịch tình cảm, ông đã sáng tác bài Dạ Cổ Hoài Lang (nghe tiếng trống đêm khuya nhớ chồng) là tiền thân của bài Vọng Cổ.
Nói tóm lại, trên cơ sở nhạc tài tử, nhạc tế lễ và dân ca đồng bằng sông Cửu Long, khởi đầu từ lối ca ra bộ khiêm tốn, tài năng của các nghệ nhân nhiều thế hệ - từ nhiều địa phương đam mê nghệ thuật như Bạc Liêu, Trà Vinh qua Bến Tre, Mỹ Tho tới tận Sài Gòn - đã cung cấp cho kho tàng âm nhạc và sân khấu Việt Nam một khúc Vọng Cổ quỉ khốc thần sầu và một nghệ thuật Cải Lương đã làm rơi bao giọt lệ hay nở bao nụ cười trên gương mặt một dân tộc giàu tình cảm, lòng trắc ẩn và tình nhân đạo. |
Hình
như bi kịch cá nhân của Sáu Lầu đã gặp gỡ thảm kịch
tập thể của người Việt mất nước (sau 1885 thất thủ
kinh đô) và làm cho nhiều nghệ nhân hữu danh và khuyết danh
đã tận lực khai thác chất trữ tình của Dạ Cổ Hoài Lang,
từ nhịp nguyên sơ 2-4 phát triển thành nhịp 8, rồi nhịp
16 gắn liền tên tuổi của Năm Nghĩa ở Bạc Liêu, rồi nhịp
32 gắn liền với tài năng của nghệ sĩ Út Trà Ôn lỗi lạc
để rồi Dạ Cổ Hoài Lang trở thành Vọng Cổ. Đó là điệu
ca độc đáo, mẫu mực và nổi tiếng nhất trong ca nhạc thính
phòng cũng như trong nghệ thuật cải lương từ những năm
30 của thế kỷ trước. Vọng cổ là khúc nhạc tuyệt vời,
có khả năng ứng dụng vào nhiều tình huống cảm thương
khác nhau và có thời kỳ (những năm 1930-1960) đã chiếm địa
vị độc tôn trên sân khấu cải lương nhờ tài năng kiệt
xuất của những Nam Phỉ, Phùng Há, Bảy Nhiêu, Năm Châu, Út
Trà Ôn, Út Bạch Lan… cho đến những tài năng trẻ khác trên
sân khấu cải lương hôm nay.
|
|
 Trong
vòng chưa đầy 1/4 thế kỷ nỗ lực của các nhà văn, nhà
folklore học, nhà văn hóa học Nam Bộ đã tập hợp cho chúng
ta một di sản văn hóa dân gian đồ sộ.
Riêng trong lãnh vực dân ca Nam Bộ, chỉ trong vòng 15 năm gần đây, Lư Nhất Vũ, Lê Giang và cộng tác viên đã cung cấp cho ta hàng ngàn câu hò, hàng trăm bài lý trong một chục tập, từ Dân Ca Bến Tre (1981) đến Dân Ca Trà Vinh (2005), và hai công trình tổng hợp sáng giá: Hò trong dân ca người Việt (2004) và Hát ru Việt Nam (2005). Khi nắm được khá đầy đủ nội dung hò hát vùng đồng bằng sông Cửu Long qua những công trình vừa kể, chúng ta thấy có hai khía cạnh đáng chú ý: sinh hoạt diễn xướng hò đối đáp trên sông nước vừa là những cuộc gặp gỡ trữ tình đầm thắm, những trao đổi ân tình mặn nồng vừa là những dịp giải tỏa bản năng tính dục và khát vọng phồn thực có từ ngàn đời. Thông thường cuộc
hát hò khởi đầu bằng những lời ướm hỏi đầy thương
cảm: Hò ơ, gió thổi hiu hiu, chín chìu ruột thắt/Nhìn
qua bên bắc, nước mắt chảy bên đông/Hò ơ, ai xui chi cho
vợ vợ với chồng chồng/Biết đây với đó (mà) ông tơ
hồng có se ?
Đó là cung bực ân tình. Còn sau đây là cung bực bản năng tính dục, khát vọng phồn thực phát tiết giữa trời mây sóng nước. Sau vài câu hò giao duyên đối đáp thấy có vẻ trôi chảy, chàng trai bắt đầu mất kiên nhẩn nên từ lãng mạn đã chuyển qua hò hát hơi bạt mạng: Em ơi, thấy em có cái gò má hồng hồng/Hò ơ, phải chi em đừng mắc cở thì anh xin bồng anh hun... và còn có những câu hò táo bạo hơn nữa... Có lẽ trời cao đất rộng, sông ngòi chi chít ở vùng đất này đã tạo cho gái trai Nam Bộ năm xưa cái tâm lý cởi mở hào phóng, táo bạo, có say mê lao động nhưng cũng biết nghỉ ngơi thư dãn bằng hò hát giữa khung cảnh trời nước chứa chan tình người. |
Nghe
chàng trai than vãn, cô gái cảm thấy cần an ủi và ban cho
chàng một tia hy vọng: Hò ơ, câu giao ngôn chắc quá/Em sợ
má em rầy/Câu tứ mã nan truy/Em sợ dì em giận/Để em về
nhà thưa lại chừng ba má có đành/Thời loan phụng em sẽ
với bạn lành bắt tay…
|
|
 Sự
xuất hiện của nhân vật lịch sử Ba Phi, tên thật là Nguyễn
Long Phi (1890-1968) vào cuối thế kỷ 19 và của truyện Ba Phi
vào những năm 30 của thế kỷ 20 là một bổ sung hoàn chỉnh
cho diện mạo folklor của cả nước theo dòng chảy Bắc Nam.
Huyền thoại Ba Phi và giá trị truyện Ba Phi độc đáo như thế nào trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam ? Ở tuổi thanh niên Ba Phi đã cùng với đoàn người di cư từ miệt Đồng Tháp xuống phía Nam rồi cuối cùng định cư ở vùng Rạch Lùm-Kinh Ngang (nay là xã Khánh Hưng A, huyện Trần Văn Thời), tỉnh Cà Mau. Sau gần suốt cuộc đời ở chốn cùng trời cuối đất vùng cực Nam tổ quốc, Ba Phi đã có được những hiểu biết dồi dào và tường tận về thiên nhiên Tây Nam Bộ, từ đất đai, cảnh vật, sông rạch tới cây mắm, cây tràm, cây đước, từ chim trời tới ong mật, từ cá tôm, ốc ếch tới cá sấu, kỳ đà, nai, cọp, heo rừng. Ba Phi còn rành rẽ qui luật của từng loại cây, con vật, sự di chuyển theo mùa của từng loại cá, loại chim. Với cái vốn sống thực tiễn vô cùng phong phú ấy và với tài nghệ đặc biệt của một nghệ nhân dân gian, Ba Phi đã sáng tạo hàng loạt truyện cười, truyện trạng có sức hấp dẫn kỳ lạ, đem tới cho người nghe những tràng cười vô cùng sảng khoái. Dần dần nhân vật xưng tôi trong truyện Ba Phi trở thành một hình tượng folklor hoành tráng nơi đó có một chút gì của chàng Lía, Tarzan và Zorro cộng lại. Bởi vì Ba Phi xuất hiện trong truyện kể của mình như một nhân vật lao động giỏi, sống lạc quan yêu đời và bách chiến bách thắng trước mọi trở ngại của thiên nhiên và xã hội nơi đồng bằng sông Cửu Long, vừa là vùng trù phú "làm chơi ăn thiệt" mà cũng là nơi "xuống sông sấu bắt, lên rừng cọp tha", "muỗi kêu như sáo thổi, đỉa lềnh tựa bánh canh". Vậy mà Ba Phi đã vượt qua tất cả và luôn luôn thắng lợi. Tài năng lớn nhất của Ba Phi là nói trạng, là thậm xưng mà nghe ra vẫn hợp tình hợp lý. Đặc trưng hệ thống truyện Ba Phi (hàng trăm truyện) là nghệ thuật phóng đại, một tấc tới trời. Một hôm Ba Phi cao hứng kể cho hàng xóm láng giềng nghe chiến công sau đây: Truyện cọp xay lúa Trong các tập tuyển văn hóa dân gian hay các tập kho tàng truyện cười, truyện trạng, bạn có thể đọc hàng loạt truyện như thế : câu ếch, câu cá sấu, gác kèo, tàu rùa, ăn trứng rồng, chó nhà săn heo rừng, v.v. và sẽ thấy tài trí tuyệt vời của Ba Phi mà nhân dân Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long đã kính cẩn gọi bằng "Bác" (ngay từ trước 1945). Bác Ba Phi đúng là mẫu người tượng trưng cho sức mạnh và trí tuệ của con người Việt Nam đi mở cõi, tiếp tục sự nghiệp dựng nước của ông cha thuở trước và không ngừng sáng tạo văn hóa dân gian dưới bầu trời Đông Nam Á.
|
"Nói
thiệt tình với bà con, Ba Phi tui là trai tài mà bà nhà tui
cũng là gái giỏi. Một đêm cọp mò về làng bắt heo và chó,
đúng lúc vợ tui đem lúa đổ ra cối để xay. Tui kêu vợ
tui vô nhà dặn việc, thiệt ra là nói bả đừng có sợ cọp
vì tui đã có cách trị nó. Con cọp đứng rình hồi nào hổng
biết, thấy vợ tui vừa đi khỏi liền nhảy vô nhà bắt chó.
Hai cái chưn trước của nó vồ trúng giằng xay, cái giằng
xay mà tui chế tạo đặc biệt. Con cọp bị kẹt chưn trong
đó gỡ mãi không ra, cứ kéo tới kéo lui, kéo hoài. Cối gạo
vừa đổ một loáng cọp đã xay hết. Bà nhà tui lại đem
thúng lúa khác đổ vô cối cho cọp xay tiếp, cọp cứ phải
xay hoài. Sau khi vợ tui bắt nó xay hết 25 giạ lúa, thấy nó
có vẻ mệt mỏi tui bèn thương hại tới bên cối hù một
tiếng : "Cọp !". Ông ba mươi thất kinh hồn vía, chạy thẳng
vô rừng, từ đó không dám trở lại xóm tui quấy phá cuộc
sống dân lành nữa".
[ Trở Về ] Phụ lục :
. Việt Hải : Kiên Giang Trong Ánh Mắt Tôi