|
* Xứ Quảng và xứ Tây Sơn - giữa đại vùng văn hóa ven biển miền Trung Lê Văn Hảo |
| Xứ Quảng là
tên gọi thân quen của vùng đất hai tỉnh Quảng Nam, Quảng
Ngãi, còn xứ Tây Sơn thì hiển nhiên là mảnh đất
tỉnh Bình Định, quê hương của những người áo vải đã
làm nên một triều đại ngắn ngủi (chưa đầy ba thập niên)
nhưng để lại một tiếng vang khá lớn trong lịch sử.
Trên bản đồ địa-văn hóa của Việt Nam nước non ngàn dặm, có thể thấy văn hóa xứ Quảng là tập đại thành của bốn tiểu vùng văn hóa : Quảng Nam, Đà Nẵng, Hội An, Quảng Ngãi ; và văn hóa xứ Tây Sơn là vùng văn hóa Bình Định – Qui Nhơn, nằm ngay chính giữa đại vùng văn hóa miền Trung. |
|
|
 Trước
khi nói tới hai trung tâm văn hóa Đà Nẵng và Hội An, cần
đề cập tới môi trường văn hóa độc đáo chung quanh là
đất Quảng Nam. Với hai triệu dân sống trên diện tích 12.000
km2, đây là một trong những tỉnh lớn của miền Trung, với
những dòng sông lớn : Sông Hàn, Thu Bồn, Tam Kỳ ; núi rừng
chiếm hơn 60% đất đai và cung cấp nhiều loại gỗ quí, nhiều
đặc sản : quế Trà Mi, hồ tiêu Tiên Phước, hoa trái Đại
Bường, đồ thủ công mỹ nghệ Ngũ Hành Sơn...
Biển Quảng Nam cung cấp nước mắm Nam Ô, yến sào Cù Lao Chàm, nhiều bãi tắm đẹp : Non Nước, Mỹ Khê, Sơn Trà... Đất Quảng còn có một nơi nghỉ dưỡng lý tưởng nhờ khí hậu ôn đới : Bà Nà. Núi Bà Nà (huyện Hòa Vang) cách Đà Nẵng 35 km và cao 1.470 m, trên đỉnh núi địa hình bằng phẳng như một vùng cao nguyên nhỏ, với nhiệt độ chỉ xê dịch từ 17 đến 20°C và thời tiết bốn mùa trong một ngày : sáng xuân, trưa hè, chiều thu, đêm đông, giữa rừng cây xanh um, đồi thông bát ngát. Cũng như Hải Vân cách đó không xa, Bà Nà có một đặc điểm mà hiếm vùng nghỉ mát nào có được : mây trời chỉ bay lượn ở lưng chừng núi, còn vùng bằng phẳng trên đỉnh luôn quang đảng nhờ đó mà du khách được đắm mình trong một toàn cảnh núi-sông-trời-biển mà như đang bồng bềnh bay giữa trăm gió ngàn mây...
Bờ biển Sơn Trà dài 50 km, với nhiều bãi tắm hoang sơ, nước xanh màu ngọc bích. Sau khi bơi lặn, du khách có thể ra khơi theo dõi dân chài đánh cá, câu mực, săn tôm hùm hay leo núi quan sát những con chim, con khỉ quí hiếm. Từ bán đảo Sơn Trà có thể đi thăm làng cổ Phong Nam của huyện Hòa Vang, nơi còn giữ được nhiều đình, đền, chùa, miếu, nhà thờ tổ, nhà cổ, giếng cổ mang nét đặc trưng của một làng quê miền Trung với tuổi đời bảy thế kỷ. Xứ Quảng là quê hương của nhiều lễ hội dân gian nổi tiếng như lễ hội Bà Thu Bồn (12 tháng 2 âm lịch) : bà vốn là một nữ thần Chăm mà người Việt vẫn thờ cúng và kính cẩn gọi là Bồ Bồ phu nhân ; lễ tế cá Ông tại những làng có đền, miếu thờ "Ông" : người Chăm và người Việt ở miền Trung từ lâu đã xem "Ông" (cá voi) là ân nhân của dân chài và những tàu thuyền gặp nạn trên biển ; sau phần tế lễ luôn luôn có hát bả trạo, hát bội, hát hò khoan...
Cũng như món cao lầu Hội An, phải chọn cho được một trong hai thứ gạo thơm thuần chủng địa phương để chế biến sợi cao lầu vừa mềm vừa dai. Chọn thịt heo nạc làm xá xíu rồi bánh tráng nướng, loại bánh tráng dày, rắc thật nhiều hạt mè trắng và nước cốt dừa ngậy béo, cộng thêm rau đắng, rau thơm, rau cải non Trà Quế, thêm một chút nước mắm Nam Ô : đó là tô cao lầu phố Hội lý tưởng vang bóng một thời ! Nói tiểu vùng văn hóa Quảng Nam thì cũng phải nhắc tới kho tàng văn nghệ dân gian của nó với vè Quảng, hò đi cấy, hò xay lúa, hò tát nước, hò giã gạo, hò giã vôi, hò đạp xe nước, hò khoan, hò ba lý, hát bã trạo, hát nhân ngãi, hô bài chòi... với thổ ngữ và cái giọng Quảng chắc nịch, đậm đà : Ví dầu tình bậu muốn thôi |
Người
xứ Quảng cũng tự hào về một thắng cảnh độc đáo khác
của quê hương : bán đảo Sơn Trà, cách Đà Nẵng chưa
đầy 15 km. Sau ngót 30 năm chiến tranh, Sơn Trà ngày nay vẫn
nguyên vẹn là một bảo tàng thiên nhiên của cuộc sống hoang
dã. Dài 15 km, chỗ rộng nhất 5 km, với một đỉnh núi cao
nhất là 700 m, Sơn Trà còn giữ được 4.500 hecta rừng nguyên
sinh, với 289 loài thực vật bậc cao, nhiều loài thú quí hiếm
như gà tiền mặt đỏ, khỉ đuôi dài và nhất là hơn
400
khỉ voọc chà.
Trong
kho tàng văn hóa ẩm thực Việt Nam, xứ Quảng đã có những
đóng góp tốt đẹp và độc đáo : mì Quảng, cao lầu Hội
An, bò tái Cầu Mống, bánh tráng cuốn thịt heo, giò ốc, ốc
vú nàng, bánh vạc, bánh bao, bánh tổ, v.v.
|
|
 Là
thành phố lớn vào hàng thứ tư sau Sài Gòn, Hà Nội, Hải
Phòng, nằm ngay chính giữa đất nước, trung tâm kinh tế lớn
nhất của miền Trung với cảng biển lớn và sân bay quốc
tế, Đà Nẵng có nhiều thắng cảnh và một chiều dày văn
hóa đáng kể bên cạnh Hội An và Mỹ Sơn lừng danh.
Hai trọng điểm văn hóa-du lịch của Đà Nẵng là thắng cảnh Ngũ Hành Sơn và Viện Bảo Tàng Điêu Khắc Chăm. Ngũ Hành Sơn dân gian quen gọi là hòn Non Nước hay núi Non Nước là một quần sơn tươi đẹp ở phía đông-nam thành phố gồm năm ngọn núi mang những cái tên đầy ý vị triết học phong thủy, liên quan đến năm yếu tố cơ bản của vũ trụ, mà cũng là những vật thể thiết thân với con người : đất-nước-gỗ-vàng-lửa. Ở phía bắc là Thủy Sơn, phía đông Mộc Sơn, phía tây Kim Sơn, phía nam Hỏa Sơn, ở giữa Thổ Sơn, với Biển Đông trước mặt. Đó là một toàn cảnh sơn thủy hữu tình, một biểu trưng cho hồn nước non, cho tình thiên nhiên đất nước bất diệt trong tâm linh Việt.
|
Thủy
Sơn là núi lớn và đẹp nhất, đường lên núi lát đá xếp
thành bậc dẫn đến chùa Tam Thai, sau chùa là động Huyền
Không thờ Quan Âm và Thích Ca, trần động cao thông với bầu
trời và ánh nắng tạo ra một tiểu cảnh huyền ảo. Trên
đỉnh Thủy Sơn có Vọng Giang Đài và Vọng Hải Đài,
từ đây du khách say sưa ngắm sông Hàn uốn lượn quanh co
và Biển Đông lai láng một hồn thơ xanh diệu vợi, xa xa quần
đảo Cù Lao Chàm ẩn hiện như một tác phẩm điêu khắc nửa
thực nửa hư dưới ánh bình minh hay trong bóng hoàng hôn.
|
|
 Xưa
gọi là Faifo, Hải Phố, Hoài Phố, đô thị cổ Hội An của
tỉnh Quảng Nam vốn là một thành phố cảng lớn của vương
quốc Champa trên vùng đất Amavarati từ thế kỷ thứ 2 đến
thế kỷ 15. Đầu thế kỷ 14, đám cưới Việt-Chăm Huyền
Trân - Chế Mân (1306) với của hồi môn Ô Ri đã làm cho biên
giới Đại Việt vươn tới vùng đất bắc Quảng Nam. Sau 1471,
vùng đất từ Quảng Nam đến Bình Định đã nằm trong bản
đồ Đại Việt.
Hội An ra đời từ đó và, nhờ hải cảng lớn của nó ở sông Thu Bồn là Cửa Đại Chiêm mà người Việt quen gọi tắt là Cửa Đại, đô thị cảng này đã phát triển mạnh dưới thời các chúa Nguyễn cho đến cuối thế kỷ 18 thì suy tàn vì nội chiến Trịnh-Nguyễn-Tây Sơn. Cách không xa những địa danh Chăm lừng lẫy một thời (kinh đô Trà Kiệu, thánh địa Mỹ Sơn), Hội An ngày nay là một trung tâm văn hóa - du lịch lớn, với tư cách là một di sản văn hóa thế giới. Nhìn lại lịch sử, Hội An có nhiều lý do để tự hào : di tích Việt-Hoa sớm nhất là chùa Chúc Thánh (khởi dựng năm 1454). Người Nhật, người Hoa cùng các giáo sĩ, thương nhân phương Tây đã đóng góp nhiều cho sự phồn thịnh của Hội An. Người Hoa đến sớm lập ra phố người Đường, xây miếu Quan Công (1653) cùng nhiều chùa và hội quán ở các thế kỷ 17-18. Người Nhật còn đến sớm hơn, từ cuối thế kỷ 16, họ đã lập ra phố người Nhật, dựng cầu Nhật Bản (1593) bên trên có Chùa Cầu. Người Việt tất nhiên có mặt sớm nhất (ngay sau khi Lê Thánh Tông làm chủ vùng đất Vijaya, 1471) ngót một trăm năm trước khi Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận-Quảng (1558-1613). Ngày nay, ở thế kỷ 21, Hội An không còn vai trò quan trọng về kinh tế như Đà Nẵng nhưng lại là một trung tâm văn hóa lớn với diện tích hơn 60 km2 và khoảng 100.000 dân. Ngay từ trước 1999 (năm Hội An và Mỹ Sơn được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới), Hội thảo quốc tế về đô thị cổ Hội An được tổ chức tại Đà Nẵng (1990), sau đó là Hội thảo khoa học về đô thị cổ Hội An được tổ chức tại Tokyo (1994) với sự tham dự của hơn 120 nhà khoa học Nhật Bản, Việt Nam và nhiều nước khác. Sau đó đã ra đời bộ phim "Hội An, diện mạo của quan hệ Việt-Nhật sau 400 năm" của nhà điện ảnh Yasushima Nakamura, quay tại Hội An (1994). Từ sau 1999 đến nay (2005), ngành văn hóa Hội An, được sự giúp đỡ của bộ văn hóa và các tổ chức văn hóa quốc tế, đã sửa chữa, trùng tu được cả thảy 900 di tích và công trình kiến trúc lớn nhỏ : miếu, đình, chùa, hội quán, nhà thờ họ, nhà cổ, mộ cổ, giếng cổ... Chăm, Việt, Nhật, Hoa.
Từ ngày Hội An được vinh danh là di sản văn hóa thế giới, đời sống văn hóa của đô thị cổ đã trở nên vô cùng hào hứng, sôi nổi. Du khách nước ngoài nườm nượp đến. Nếu vào đầu thập kỷ 1990 của thế kỷ 20 chỉ có lèo tèo vài trăm du khách quốc tế đến tham quan Hội An thì vào những năm cuối của thập kỷ con số đó đã lên tới hàng trăm ngàn lượt người, và đến nay phải tính con số hàng triệu. Đúng như Nguyễn Phước Tương, nhà Hội An học xuất sắc, mới đây đã viết : "Hội An thời nào cũng đẹp : là đô thị thương cảng, trung tâm trung chuyển của con đường tơ lụa và gốm sứ quốc tế xuyên đại dương, nối liền phương Đông và phương Tây dưới thời chúa Nguyễn của Đàng Trong Đại Việt, là cái nôi ra đời của chữ quốc ngữ đầu thế kỷ 17 [...], là di sản văn hóa thế giới". Hội An cũng đã đoạt giải thưởng "dự án kiệt xuất về hợp tác, bảo tồn di sản văn hóa thế giới" tại cuộc thi Di sản Châu Á-Thái Bình Dương do UNESCO tổ chức vào năm 2000. |
Từ
1997 đến 2000, Việt Nam đã hợp tác với Nhật Bản và nhiều
nước khác để trục vớt một chiếc tàu cổ bị đắm cách
nay khoảng 500 năm tại một vùng biển gần Cù Lao Chàm ngoài
khơi Hội An. Sau ba năm khai quật, các nhà khảo cổ và chuyên
gia cổ vật quốc tế đã phát hiện được khoảng 240.000
hiện vật còn nguyên vẹn có niên đại thế kỷ 15, chủ yếu
là đồ gốm Chu Đậu trước đây (thuộc tỉnh Hải
Dương ngày nay). Các bên tham gia khai quật con tàu bị đắm
đều nhận được một phần kho báu. Riêng về phần của
Việt Nam, Bảo Tàng Quảng Nam đã nhận khoảng 1/5 số
lượng cổ vật và đã chuyển một số cho Bảo Tàng gốm
sứ Hội An để du khách đến đô thị cổ này khám phá
được những kiệt tác gốm Chu Đậu, một trong hai đỉnh
cao của kho tàng gốm Việt Nam, bên cạnh gốm Bát Tràng.
|
|
 Ở
phía nam Quảng Nam, Quảng Ngãi cũng là một tiểu vùng văn
hóa độc đáo của miền Trung với 1,3 triệu dân sống trên
5.200 km2 diện tích : địa hình núi thấp, xen thung lũng ở
phía tây với các đỉnh núi Đá Vách, Làng Rầm (1.100 m), đồng
bằng tích tụ và cồn cát ven Biển Đông được tưới tắm
bởi những dòng sông đẹp : Vệ, Trà Bồng, Trà Khúc xuôi
về Cửa Đại, Cửa Lò.
Quảng Ngãi nổi tiếng với đường mía (cát, phổi, phèn), kẹo gương, mạch nha..., những bánh xe nước to lớn, đường kính 12 m, làm bằng tre nứa gỗ quay suốt ngày đêm, vừa làm ruộng lúa, ruộng mía phì nhiêu, vừa làm phong cảnh đồng quê sống động, đẹp vui. Nay mai Quảng Ngãi sẽ vừa là một trung tâm kinh tế vừa là điểm du lịch hấp dẫn với núi Thiên Ấn, sông Trà Khúc, thành cổ Châu Sa, đồn Cổ Lũy, chùa Ông, chùa Hang, di tích khảo cổ học Sa Huỳnh nổi tiếng với các khu mộ táng tiêu biểu cho văn hóa Sa Huỳnh cội nguồn của văn hóa Champa, cách nay hơn 2.000 năm, và không khí rộn rã của các lễ hội nghinh ông là lể hội nước lớn nhất của ngư dân vùng biển Quảng Ngãi, với những đêm diễn hát bội, hát bả trạo tưng bừng, xen lẫn với những hò chèo thuyền, hò mái nhặt, hò đẩy xe mía, hố giựt chì, lý thương nhau, lý bơ thờ... thâu đêm suốt sáng. |
|
|
| Bình Định có
địa hình đa dạng : vùng núi, vùng giáp núi, vùng đồng bằng
và vùng bãi bồi ven biển. Huyện Phù Cát có suối nước khoáng,
thành phố tỉnh lỵ là Qui Nhơn có cảng biển thuộc loại
lớn của miền Trung. Bình Định có những đăïc sản nổi
tiếng : tơ lụa, yến sào, tôm cá, gỗ quí, trầm hương...
Vùng đất này còn lưu giữ nhiều di tích kiến trúc và văn hóa Champa từ thế kỷ 15 về trước, nơi đã từng là một trong những kinh đô của vương quốc Chăm : Vijaya, và đã hiên ngang đi vào lịch sử Việt Nam ở các thế kỷ 17, 18, 19 với những danh nhân, anh hùng, hào kiệt : các chúa Nguyễn, Đào Duy Từ, Quang Trung, Đào Tấn... để trở thành một cái nôi của nghệ thuật hát bội, dân ca bài chòi, hát bả trạo, quê hương của môn phái võ Tây Sơn và điệu múa trống trận thể hiện tính cách thượng võ và sức sống mãnh liệt của người dân vùng văn hóa này.
|
|
|
| Lễ hội vui nhộn
nhất của vùng này là lễ hội Đỗ Giàn tổ chức vào
ngày rằm tháng 7 hàng năm tại Chùa Bà, làng An Thái, huyện
An Nhơn. An Thái là một làng võ lâu đời, đã từng sản sinh
ra nhiều võ sư, võ sĩ xuất sắc của đất Bình Định và
của Việt Nam. Cho nên, ngoài ý nghĩa lễ Vu Lan, lễ báo hiếu
của nhà Phật, đây còn là một lễ hội thượng võ, hội
đua tài giữa các hào kiệt trẻ già ở các làng võ quanh vùng.
Tục ngữ địa phương nói : Trai An Thái, gái An Vinh là
để nói lên đặc trưng của hai làng cùng uống chung dòng
nước sông Côn mà một bên là con trai giỏi võ nghệ, một
bên là con gái đẹp nổi tiếng. Phần hấp dẫn của lễ hội
là hát bội, nhưng cái đinh của lễ hội lại là cuộc
tranh tài cướp heo quay, vật cúng thần được tung từ
trên giàn cao xuống để các võ sĩ tranh nhau cướp cho được
con heo quay đem về cho làng mình.
Lễ hội long trọng và qui mô lớn nhất của Bình Định là lễ hội Tây Sơn được tổ chức tại nhiều làng của huyện Bình Khê cũ, nay đổi tên là huyện Tây Sơn. Đông đảo và tưng bừng nhất là lễ hội tổ chức tại làng Kiên Mỹ, quê hương và cũng là nơi dấy binh của ba anh em Tây Sơn. Lễ hội diễn ra trong nhiều ngày, mồng 5 tháng Giêng (kỷ niệm chiến thắng Đống Đa) là ngày lễ chính. Trước sân điện thờ và nhà bảo tàng Tây Sơn, tiếng trống đại vang lên trong không khí trang nghiêm thơm ngát mùi trầm ; vị chánh tế đọc bài văn tế ôn lại sự nghiệp của phong trào Tây Sơn và những thành tựu của triều đại Tây Sơn (1770-1802), các đoàn đại biểu đến từ nhiều miền của đất nước dâng hương trước điện thờ. Dàn nhạc võ 12 trống vang lên từ khúc thúc quân đến khúc khải hoàn. |
|
|
Bình Định - Qui
Nhơn là đất thượng võ, quê hương của anh hùng nông dân
Lía đã được dân gian bất tử hóa qua áng Vè Chàng Lía
:
Chiều chiều én liệng Truông Mâycũng là quê hương của bà Bùi Thị Xuân và nhiều anh hùng khác của phong trào Tây Sơn đã đi vào ca dao, truyền thuyết và giai thoại, và nhất là quê hương của người anh hùng đã được công chúa Ngọc Hân ca ngợi trong Ai tư vãn: Rằng nay áo vải cờ đàoTừ vùng đất này đã ra đời một phái võ làm rạng danh truyền thống võ nghệ Việt Nam từ nhiều thế kỷ nay : phái võ Tây Sơn. Hàng năm phái võ này sống lại rạng rỡ trong lễ hội Tây Sơn, và hàng trăm ngàn người hành hương về đây để được nghe lại âm hưởng của khúc nhạc trống trận, được chiêm ngưỡng những thế võ, bài quyền bất hủ, nào là long quyền, hổ quyền, kê quyền, quyền gà chọi... gắn liền với tên tuổi Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ là những võ sĩ đã góp phần cách tân, nâng cao võ thuật Tây Sơn ở các môn côn, quyền, song kiếm, đại đao... Võ thuật Tây Sơn
cũng đã thăng hoa thành nghệ thuật âm nhạc. Đó là điệu
múa-nhạc trống võ Tây Sơn mà mười mấy năm nay, những
người dự lễ hội Tây Sơn tại Bình Định được thưởng
thức qua tài nghệ của một thiếu nữ - cháu bảy đời của
dòng tộc Nguyễn Huệ - mặc áo chẽn đỏ (hay trắng), quần
màu hồng nhạt, lưng thắt đai xanh, hai tay múa cặp dùi lướt
chớp nhoáng trên cả 12 mặt của bộ trống trận Tây Sơn,
với một phong thái làm chủ oai phong vô cùng điệu nghệ,
lại được tiếng kèn và nhịp chập chõa phụ họa, tạo
nên một ấn tượng hùng tráng tuyệt vời.
Lê
Văn Hảo (Paris)
|
[ Trở Về ]
| . Bài chòi | . Đào Đức Chương : Bài chòi Bình Định |
| . Túc Hạnh : Trò chơi bài chòi hay tiếng gọi của làng quê | |
| . Lâm Hà : Bài chòi Bình Định | |
| . Kim Em : Bài chòi được khôi phục tại Hội An | |
| . Thú chơi bài chòi |