|
* Xứ Thanh * Xứ Nghệ, gạch nối giữa hai đại vùng văn hóa Bắc và Trung Lê Văn Hảo |
|
|
 Xứ
Thanh, xứ Nghệ là cách gọi dân gian thân quen đối với vùng
đất Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay.
Thanh Hóa có biển đẹp Sầm Sơn, sông Mã bất kham, động Bích Đào kỳ ảo, nhiều di chỉ đá cũ, đá mới, đồng thau lừng danh : Núi Đọ, Đa Bút, Đông Sơn... ; nhiều làng mạc cổ : Kẻ Rỵ, Kẻ Chè, Cổ Bôn, Cổ Đô, Bột Đà Trang, Bô Lỗ Trang... ; nhiều phong tục lễ hội, trò múa, dân ca độc đáo : trò Xuân Phả, hát ả đào, ví phường vải, hò sông Mã... Xứ Thanh cũng là quê hương của Bà Triệu, Lê Hoàn, Lê Lợi, Hồ Quí Ly, các chúa Trịnh, chúa Nguyễn, vua Nguyễn, cho nên còn đây đền vua Bà, đền Đồng Cổ, thành Tây Đô, di tích Lam Kinh... Nghệ An-Hà Tĩnh nào chịu kém thua về truyền thống lịch sử-văn hóa lâu đời : di chỉ Làng Vạc, Hang Bua, Đền Cuông thờ vua Thục (sánh vai đền miếu Cổ Loa ngoài Bắc), đền và mộ Mai Hắc Đế, Đền Cờn, Đình Hoành Sơn, Phượng Hoàng Trung Đô (suýt qua mặt Phú Xuân nếu Quang Trung không mất quá sớm) ; những di tích lưu niệm Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Phan Bội Châu, Hồ Chí Minh... |
|
|
 Đất
nước Việt Nam là nơi có vô số hang động đẹp tuyệt vời.
Năm 2001, Nguyễn Quang Mỹ và Haward Limbert đã đồng chủ biên
một công trình song ngữ đồ sộ là cuốn Kỳ quan hang động
Việt Nam - The wonders of Vietnamese Caves , kèm hơn 200 ảnh ( 24
X 24 cm) và nhiều bản đồ từ Lạng Sơn đến Quảng Bình
( nơi có động Phong Nha di sản thiên nhiên thế giới ) nhưng
không hiểu sao hai học giả này lại bỏ quên động Bích Đào
bất hủ của Thanh Hóa.
Còn gọi là động Từ Thức, do gắn với huyền thoại về cuộc tình duyên đẹp dở dang giữa người trần Từ Thức với nàng tiên Giáng Kiều. Động Bích Đào nằm ở dãy núi Thần Phù (xã Nga Thiện, huyện Nga Sơn). Lê Quý Đôn ở thế kỷ 18 đã từng đến đây tức cảnh đề thơ : " Áo gai phiêu bạt thân Từ Thức / Mây nước già dăm mặt Giáng Hương / ... Thiên Thai bao kẻ từng xây mộng / Nào biết Thiên Thai cũng hí trường ! " Hệ thống động Bích Đào gồm Động Ngoài, Động Giữa, Động Trong với vô số vú đá, măng đá : Kho Gạo, Kho Tiền, Rồng ấp trứng vàng, Phường Bát Âm (lấy dùi gỗ gõ vào từng vú đá nghe phát ra những thanh âm nhiều cung bậc giống tiếng chiêng cồng, thanh la, trống, khánh, chuông, mõ), Bàn Cờ, Áo Mũ, Ngọn Nến, Hương Án, Đường Lên Trời, Đường Xuống Cõi Âm... trăm màu ngàn sắc lấp lánh theo sức tưởng tượng dân gian. Gần động Bích Đào có động Bạch Ác, động Mắt Voi, Chùa Tiên đã đi vào ca dao : " Trăng trong gió mát thảnh thơi / Thuyền tình mượn chén hồng mai thay trà ... " . Ngoài các di tích và thắng cảnh , du khách sẽ thích hai đặc sản là chiếu cói Nga Sơn bền đẹp và thịt lệch ( còn gọi là nhệch ) một giống lươn lớn sống ở vùng cửa sông nước lợ, thơm ngon và rất béo bổ . Lệch khoẻ một cách kỳ là, coi chừng khi bắt những con lệch lớn nhất chúng có thể quấn gẫy cánh tay. Vì người ta cho rằng lệch thưởng thức với rượu ngon là món ăn có tác dụng tăng gân cốt, làm hết mỏi gối chồn chân. Biển Sầm Sơn , cách thành phố Thanh Hóa 16 km, không những là một bãi tắm tuyệt vời mà còn có một quần thể di tích danh thắng hấp dẫn.
Cách thành phố Thanh Hóa 36 km, Vườn quốc gia Bến En (huyện Như Xuân) vừa là khu bảo tồn các nguồn gien (gènes) thực vật, động vật quí hiếm vừa là khu du lịch nghỉ dưỡng lý tưởng. Vườn rộng hơn 16.600 ha, với hồ rộng 4.000 ha, trên mặt nước nhô lên 24 đảo lớn nhỏ ; trong hồ có nhiều loài cá, baba, đặc biệt có giống cá mè Sông Mực ngon nổi tiếng xưa nay. Cùng với hồ, Bến En có rừng nguyên sinh phong phú gồm 462 loài cây thuộc 125 bộ : song, mây dùng làm đồ mỹ nghệ, hương bài, màng tang, sến trẩu làm nước hoa, các giống phong lan làm cây cảnh; cây dược liệu có tới 300 loài ; gỗ quí có lim, lát hoa, chò chỉ, đinh hương... Co cay lim chu vi den 2,06 m cao gần 50 m già đã mấy thế kỉ . Khu vực rừng và hồ còn có tới 300 loài côn trùng và trên 200 giống vật, trong đó có nhiều giống quí hiếm : voi, báo, cọp, gấu ngựa, sói đỏ, vượn đen, vượn bạc má... Khí hậu Bến En mát mẻ trong lành, nhiệt độ trung bình 25 ° thích hợp cho việc nghỉ ngơi, du lịch, nghiên cứu khoa học suốt cả bốn mùa giữa bức tranh sơn thủy hữu tình và hoành tráng. |
Bãi
tắm Sầm Sơn chạy dài hàng chục km, gồm ba bãi cát mịn
chen với núi đá đủ các hòn lớn nhỏ, nằm ngồi hay chồng
lên nhau , với muôn hình ngàn vẻ. Giữa rừng cây bóng mát
có đền Độc Cước, đền Tô Hiến Thành, đền Hoàng Minh
Tự, đền Cô Tiên, chùa Khải Minh. Trên đường từ đền
Độc Cước đến đền Cô Tiên, du khách sẽ gặp hai hòn đá
thật lớn chồng lên trên một bệ đá chênh vênh, lấy tay
đẩy thấy rung rinh, thế mà chúng đã đứng trụ vững chãi
với gió mưa bão táp không biết tự thuở nào. Dân gian hình
dung đây là biểu tượng cặp uyên ương chung thủy và đặt
tên là hòn Trống Mái , một thắng cảnh của biển Sầm
Sơn đã đi vào cổ tích và ca dao : " Dù ai mưa gió bão bùng
/ Thiếp tôi vẫn giữ thủy chung với chàng " .
|
|
| Nếu vùng Mê Linh, Xứ Đoài, có hai chị
em Bà Trưng, thì Xứ Thanh có hai anh em Bà Triệu : sau khi người
anh hùng chống giặc Ngô là Triệu Quốc Đạt mất, cô em Triệu
Thị Trinh, dân gian quen gọi là Bà Triệu, được tướng sĩ
tôn lên làm chủ soái thay anh. Bà mặc áo giáp vàng, cài trâm
vàng, đi guốc ngà, cưỡi voi trận, nói lời khí phách : "Ta
chỉ muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp bằng sóng dữ, chém
cá kình biển Đông, đánh đuổi giặc Ngô, giành lại giang
sơn, cởi ách nô lệ chớ không chịu khom lưng làm tì thiếp...".
Bà lập căn cứ tại làng Bồ Điền ( h. Hậu Lộc ngày nay
) và đã nhiều lần đánh bại quân Ngô. Chúng khiếp sợ kháo
nhau : " Múa ngang ngọn giáo chống cọp dễ / Đối mặt vua
Bà khó lắm thay ! ".
Tháng 2 năm 248, tướng Ngô là Lục Dận đem đại quân đến đánh, bà anh dũng hy sinh tại Bồ Điền. Đền bà được dựng tại đấy, dưới chân ngọn núi Bân. Cách đền 1 km trên đỉnh núi Tùng là mộ Bà; dưới chân núi có mộ 3 anh em họ Lý cũng người làng Bồ Điền , là tùy tướng của Bà. Hằng năm, đến 22 và 23 tháng hai âm lịch, hàng vạn dân khắp vùng, khắp tỉnh hành hương về đây tưởng nhớ vị anh hùng trong một lễ hội lớn có rước kiệu, múa rồng, biểu diễn võ thuật... Đền thờ Lê Đại Hành dựng tại xã Xuân Lập, huyện Thọ Xuân, trên mảnh đất rộng 40.000 m2. Được sự ủng hộ của thái hậu nhà Đinh Dương Vân Nga, Đại Hành hoàng đế đã đánh tan quân xâm lược Tống ở phía bắc và khuất phục quân Chămpa ở phía nam, giữ vững nền độc lập dân tộc. Hiện nay trong đền vua Lê còn giữ nhiều hiện vật quí hiếm : hai trống đồng Đông Sơn cỡ lớn, một đỉnh đồng, một bình hương đồng đen, một chục chiếc choé, một chiếc dĩa đá màu hồng gọi là dĩa Ngọc Tuyết, đường kính 50 cm, ở giữa lòng đĩa có hai dòng chữ Nho màu đỏ : " Sông Nam một mảnh tuyết / Vượng khí vạn năm còn " . Lễ hội đền vua Lê, diễn ra hai ngày 7, 8 tháng ba âm lịch, với các trò chơi đấu vật, múa võ ... cũng là một lễ hội lớn của xứ Thanh.
Thành được xây cấp tốc chỉ sau ba tháng (giêng-ba 1397) đã hoàn thành về mặt phòng thủ. Thành hình chữ nhật, hai mặt nam-bắc dài 900 m, hai mặt đông-tây dài 700 m, cao trung bình 5 - 6 m, có nơi đến 10 m. Thành được đắp đất, mặt ngoài tường thành được ốp đá, toàn những phiến đá rất lớn, dài tới 4,5 m, rộng trên 1 m, nặng tới 15-20 tấn. Mặt trong tường thành đắp đất thoai thoải để quân lính lên xuống dễ dàng. Khối lượng đất sử dụng ước tính trên dưới 1 triệu m3. Mặt thành rộng có đường để voi ngựa đi lại và bố trí các ụ pháo. Thành có bốn cổng : tiền, hậu, tả, hữu. Ba cổng hậu, tả, hữu cao 5,4 m , rộng 5,8 m, dày 13,7 m. Riêng cổng tiền hướng chính nam đồ sộ nhất và vẫn còn hầu như nguyên vẹn : dài tới 30 m, dày 14 m gồm 2 cửa: hai cửa hai bên cao 7,8 m, rộng 5 m, cửa giữa cao 8 m, rộng 5,8 m. Trong nội thành Tây Đô có điện Hoàng Nguyên, Thái miếu, các cung Diên Thọ, Phú Cực, hồ Dực Tương ... nguy nga tráng lệ không thua kém Thăng Long. Tại Tây Đô đã được tổ chức hai kỳ thi thái học sinh (tiến sĩ), năm 1400 và 1405.Đi dọc bốn phía thành nhà Hồ, nhìn những phiến đá khổng lồ chồng khít lên nhau, chúng ta tự hỏi người xưa cách nay hơn 6 thế kỷ đã sử dụng những phương tiện, phương pháp gì để có thể vận chuyển và đưa lên cao những khối đá lớn nặng đến thế ? Ở thế kỷ 16 Phùng Khắc Khoan đã có thơ " Sáng sớm qua Tây Đô " : " ... Nhuận Hồ phụ tử nay đâu tá ? Để gió lẻ loi quấn quýt người " ! Giữa thế kỷ 20, học giả Louis Bezacier đánh giá thành nhà Hồ là " một trong những tác phẩm đẹp nhất của nền kiến trúc Việt Nam xưa " (Hương Nao, Những thắng tích của xứ Thanh, 1997). Khu di tích Lam Kinh (tên ghép từ Lam Sơn và Kinh Đô) cách Thanh Hóa 50 km, thuộc xã Xuân Lam, huyện Thọ Xuân, quê hương anh hùng dân tộc Lê Lợi, căn cứ địa đầu tiên của Khởi Nghĩa Lam Sơn, đã có từ đầu thế kỷ 15, sau khi triều hậu Lê được thành lập. Từ đó về sau đã được nhiều lần bổ sung, tu sửa. Ngoài những cung điện như Quảng Đức, Sùng Hiếu ... , Lam Kinh còn có nhiều lăng miếu như Vĩnh Lăng của Lê Thái Tổ, Hựu Lăng của Lê Thái Tôn, Chiêu Lăng của Lê Thánh Tôn, v.v. Trải qua bao biến thiên lịch sử, các công trình kiến trúc xưa đã bị hủy hoại, chỉ còn một số dấu tích : bốn con rồng đá, những kiệt tác điêu khắc thế kỷ 15 và quí nhất là bia Vĩnh Lăng làm bằng một phiến đá cao 2,97 m, rộng 1,94 m, dày 0,27 m, đặt trên lưng một con rùa đá lớn đẹp. Bia được dựng năm 1433, trên mặt bia ghi tiểu sử và công trạng Lê Thái Tổ (Lê Lợi) do Nguyễn Trãi soạn. Đây là tấm bia thuộc loại đẹp nhất, lớn nhất, có giá trị lịch sử và văn học cao trong kho tàng bi ký Việt Nam. |
Cách
thành phố Thanh Hóa 45 km, ở phần đất của ba làng Tây Giai,
Xuân Giai và Đông Môn (huyện Vĩnh Lộc), một bức thành đá
đồ sộ đứng sừng sững từ hơn 600 năm nay , đó là thành
Tây Đô (còn gọi là Tây Kinh, Tây Giai) mà từ lâu nhân dân
quen gọi là thành nhà Hồ, bởi lẽ người chủ trương xây
dựng nó là Hồ Quí Ly, đừng đầu một triều đại ngắn
ngủi đầu thế kỷ 15 (1400-1407).
|
|
| Từ thuở đất nước có tên Văn Lang,
xứ Nghệ đã là một trung tâm của nền văn hóa Đông Sơn
nổi tiếng , với di chỉ Làng Vạc và nhiều di chỉ khác (
Hà Văn Tấn chủ biên, Văn Hóa Đông Sơn ở VN, 1994).
Từ thời Bắc thuộc đến thời cận-hiện đại, xứ Nghệ
" non xanh nước biếc " của Hang Bua, Cửa Lò, Núi Hồng, Sông
Lam ... đã ghi lại dấu tích bao anh hùng, hào kiệt, và danh
nhân, từ vua Thục (Đền Cuông), vua Mai (đền Mai Hắc Đế),
vua Quang Trung (Phượng Hoàng Trung Đô)... đến Nguyễn Du, Nguyễn
Công Trứ, Phan Bội Châu... cùng với những công trình nghệ
thuật như đình Hoành Sơn, đình Trung Cần, những làng văn
hóa Tiên Điền, Trường Lưu, Cổ Đạm... Xứ Nghệ đã cống
hiến cho tổ quốc biết bao văn nghệ sĩ, nhà văn hóa, nhà
bác học làm rạng danh văn hóa , văn minh Việt Nam.
Xứ Nghệ có hai nơi thờ Thục An Dương Vương : đền Đức Vua ở Nghi Xách ( huyện Nghi Lộc ) và đền Cuông ở Diễn An ( huyện Diễn Châu). Nếu đền và đình Cổ Loa tọa lạc giữa đất Cổ Loa là nơi vua Thục xây thành, dựng nước Âu Lạc thì đền Cuông được đặt giữa sườn núi Mộ Dạ, gần nơi vua từ giã cõi đời. " Chớ đem thành bại luận anh hùng " và anh hùng là bất tử . Thục An Dương Vương của chúng ta không hề chết vì thần Rùa Vàng đã rẽ nước đưa vua xuống Biển Đông. Nhà thơ Chu Mạnh Trinh đã nói lên nỗi niềm của người đời sau đối với cha con vua Thục : "Nghĩa cha sâu thẳm, cạn tình chồng
Tôi kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu
Cách thành phố Vinh 22 km, ven sông Lam, trên phần đất thị trấn Nam Đàn có đền thờ Mai Thúc Loan, người anh hùng đã có công đánh đuổi giặc Đường, lập nước Vạn Xuân ở thế kỷ 8. Cách đền vua Mai 3 km, ngược dòng sông Lam, là khu mộ vua dưới chân núi Đụn. Ngày xưa hằng năm tại đền và mộ vua, nhiều hội lễ được tổ chức trọng thể: hội Đền rằm tháng giêng, hội giỗ hoàng hậu rằm tháng 7, hội giỗ vua rằm tháng 9 âm lịch. Hội đền mùa xuân có qui mô lớn, trang nghiêm và đông đảo nhất với nhiều trò vui : rước kiệu, đánh vật, bắn nỏ, chọi gà, đua thuyền, đánh đu, cờ người, múa hát rôm rả trong nhiều ngày. Tháng 10-1788, Nguyễn Huệ quyết định đóng đô ở Nghệ An, giao cho trấn thủ Thận và cố vấn Nguyễn Thiếp tổ chức xây dựng thành Phượng Hoàng Trung Đô ở khu vực núi Dũng Quyết, vùng Bến Thủy, thành phố Vinh ngày nay. Thành ngoài xây bằng đất và đá ong, hình tứ giác, chu vi 2.820 m, bờ thành cao 3-4 m, diện tích 22 ha, bao quanh thành ngoại là con hào rộng 30 m, sâu 3 m. Thành nội xây bằng gạch vồ và đá ong, chu vi 1.680 m, với hai dãy hành lang nối liền với điện Thái Hòa, nơi vua thiết triều. Tháng 11-1789 thúc giục Nguyễn Thiếp hoàn thành việc xây dựng Trung Đô và sau đó Quang Trung đã làm việc tại đây ít nhất là hai lần : tháng 5-1791 và tháng 1-1792. Nhưng sáu tháng sau, vua đột ngột qua đời nên không kịp dời đô từ Phú Xuân ra Trung Đô. Nhà sử học và nhà văn hóa học hôm nay có lẽ không lầm khi cho rằng Trung Đô là chứng tích hào hùng thể hiện đầu óc chiến lược và tầm nhìn văn hóa của người anh hùng dân tộc trong quá trình đấu tranh thống nhất đất nước và xây dựng cuộc sống an lạc, ấm no cho dân khi vua khẳng định : " Nay kinh đô Phú Xuân hình thế trắc trở, mà trị an Bắc Hà sự thế rất khó khăn (...) Chỉ đóng đô ở Nghệ An là độ dường vừa cân phân vừa có thể khống chế được trong Nam ngoài Bắc, và sẽ giúp cho người tứ phương đến kêu kiện tiện việc đi về ... " (tờ chiếu 1/10/1788). Phải chăng đó là một biểu hiện tư tưởng thân dân của Quang Trung ? |
|
|
| Xứ Thanh, xứ Nghệ đã sản sinh nhiều
truyện cười, truyện trạng, đóng góp to lớn vào nền văn
hóa trào phúng dân gian.
Về truyện cười xứ Thanh, trong năm 1987, Nguyễn Đức hiền và Hà Văn Tấn cho công bố cuốn Trạng Quỳnh lần đầu tiên đưa ra lý giải thuyết phục về mối liên hệ giữa nhân vật lịch sử Nguyễn Quỳnh quê ở Thanh Hóa và trạng Quỳnh dân gian, hình tượng trung tâm của một chùm 40 truyện Trạng được truyền tụng khắp nước ta từ Nam đến Bắc, và được coi là đỉnh cao của di sản truyện cười, truyện Trạng Việt Nam. Riêng nhà văn, nhà folklor học Nguyễn Đức Hiền, trước khi mất (2004) còn kịp công bố một tập đại thành Nguyễn Quỳnh - Trạng Quỳnh - Truyện Trạng Quỳnh dày hơn 400 trang khổ lớn, kèm nhiều hình ảnh và tài liệu Hán-Nôm được in lại nhiều lần như một best seller của folklor Việt Nam. Truyện cười xứ Nghệ cũng rất phong phú, tiêu biểu là ba chùm truyện : truyện Chàng Ngốc (Ngốc học khôn, Ngốc được kiện, Những cuộc phiêu lưu của anh chàng Ngôc), truyện Ông Bờ Ao (tức ông Tả Ao) và nhất là chùm truyện Cố Bợ (Ông Bợ, Thằng Bợ hay Quỷ Bợ) với hình tượng nhân vật nghịch ngợm, phá phách nhất của kho tàng truyện cười Việt Nam, đến nỗi dân gian cũng phải kêu trời và la làng bởi vì : "Con trời, Cố giỏi nghề chi ? / Nghề đi chọc táo, nghề đi ghẹo người ... / Nhà tôi vốn thị thanh bần / Cố đốt cho cháy nhăn răng cố cười ... " ( Vè Cố Bợ ). Năm 1997, lần đầu tiên Vũ Ngọc Khánh và Phạm Minh Thảo đã công bố bộ Kho tàng Diễn xướng Dân gian Việt Nam đồ sộ dày gần 900 trang, mà một phần lớn dành giới thiệu hơn một chục hội lễ và trò diễn lưu hành ở Thanh Hóa trong nhiều thế kỷ , đáng chú ý nhất là những trò diễn có tính cách sân khấu dân gian vô cùng độc đáo : tổ khúc Múa đèn, trò Tiên cuội, trò Trống mõ, trò Bắt cọp, trò Hùm, trò Lào, trò Xiêm, trò Tú Huần, trò Lăng Ba Khúc... và nhất là hệ thống trò Xuân Phả, một đỉnh cao của diễn xướng dân gian Việt Nam gồm trò Hoa Lang, múa Chiêm Thành, múa Lục Hồn Nhung, múa Ải Lao, trò Ngô Quốc. Tất cả các trò diễn kỳ lạ này đều là những tổ khúc múa hát có kịch bản hoàn chỉnh và nhiều nhân vật mang mặt nạ không hề thấy ở các vùng văn hóa khác. Bên cạnh những hiện tượng folklor còn đầy bí ẩn này, cái hấp dẫn chúng ta nhất trong di sản văn hóa xứ Thanh, xứ Nghệ chắc chắn là kho tàng dân ca. Xứ Thanh là một vùng phong phú về dân ca với hát Cửa đình Thanh Hóa, còn gọi là hát Nhà Trò, một dị bản của hát ả đào (ca trù) ngoài Bắc. Hát trống quân, hát ghẹo Thanh Hóa (hát huê tình), chèo chải Thiệu Hóa, chèo chải Hoằng Hóa, hát khúc Tĩnh Gia... và nổi tiếng nhất là tổ khúc Hò Sông Mã. Xứ Nghệ lại có một di sản dân ca rất khác với xứ Thanh : hát ả đào Cổ Đạm, hát giặm Hà Tĩnh, hát ví Nghệ Tĩnh. Hát giặm không phổ biến khắp xứ mà chỉ thịnh hành ở một số địa phương như Can Lộc, Thạch Hà, Cẩm Xuyên, Kỳ Anh với hai hình thức hát giặm nam nữ và hát giặm vè. Còn hát ví thì phổ biến khắp xứ vì nó gắn với các ngành nghề được tổ chức thành phường. Trên sông nước có ví đò đưa (ví nước ngược, ví nước xuôi, ví đò đưa sông Lam, sông La, sông Phố) ; các làng vùng biển có ví phường nôốc, ví phường chắp gai đan lưới ; các làng ven núi có ví phường củi (có nơi gọi là ví phường reo) ; vùng các thị xã, thị trấn, các chợ đông đúc có ví phường buôn... Quen thuộc nhất là ví phường gặt, phường nhổ mạ, phường cấy, phường đan, phường nón, phường bện võng, phường róc cau, phường róc mía, phường cỏ, phường măng, phường bẽ chè, phường bẽ ngô, mót ngô, phường đường, phường vàng... và nổi tiếng nhất là ví phường vải (Ninh Viết Giao, Về văn học dân gian xứ Nghệ, 2004). Hai đỉnh cao của dân ca xứ Nghệ, xứ
Thanh là Hát phường vải và hò sông Mã.
Cách nay nhiều thế kỷ có lẽ ví phường vải lúc đầu chỉ là những câu hát của các chị em miệt mài hành nghề kéo vải mà thôi. Nhưng rồi một đêm đẹp trời nào đó, một chàng trai hay chữ và hát hay đi qua, nghe được tiếng ca tình tứ êm đềm, lắng dịu của các cô vọng ra "giọng cao đón gió, giọng trầm lắng sương", "tiếng êm như nhiễu, tiếng nhẹ nhàng như tơ" thì anh xúc động dừng chân lắng nghe, rồi cũng cất lên tiếng hát đối đáp. Thế là lề lối thủ tục hát phường vải ra đời và diễn ra những cuộc hát đối đáp giao duyên kéo dài 2, 3 hay có khi 5, 6 đêm mới đủ mọi chặng, mọi bước. Chặng một, ba bước : hát dạo - hát chào, hát mừng - hát hỏi. Chặng hai, một bước : hát đố, hát đối là bước rất quan trọng, có được mời vào nhà để tiếp tục hát hay không là ở chặng này. Chặng ba, ba bước : hát mời (vào nhà) - hát xe kết (bước căn bản, bước dài nhất) gồm hát thương, hát nhớ, hát than, hát trách... Và đích cuối cùng của hát xe kết là hát cưới, sau khi nàng với chàng đã thuận tình xe kết với nhau ; bước cuối là hát tiễn. Tóm lại, hát phường vải là cần mẫn, trí tuệ, đua tài, khoe sắc, giao duyên. Bắt đầu trai hát : "Đi ngang trước cửa nàng Kiều
Ở Thanh Hóa, người dân 16 huyện, để vận chuyển giao thông trao đổi hàng hóa giữa miền xuôi mạn ngược, xưa nay vẫn nhờ vào sông Mã, một con sông tuy lắm thác ghềnh, khó chèo chống ngược xuôi, nhưng cũng có nhiều khúc sông nước chảy hiền hòa. Dọc sông có nhiều cảnh đẹp, đền chùa, làng xóm... với những đêm trăng thanh, những chiều gió mát... Để lao động sông nước đỡ vất vả nhọc nhằn, để khách đi đò vui tai vừa lòng và cũng để thổ lộ tâm tình, các trai đò nhiệt tình cất lên vô số lời hát câu ca của tổ khúc Hò Sông Mã. Hò sông Mã, với hơn một chục làn điệu, có qui cách, thủ tục hẳn hoi gắn liền với quá trình lao động của anh trai đò. Bắt đầu là hò rời bến (còn gọi là hò mời khách). Đó là điệu hò nhịp một. Khi trời trở gió, thuyền bị ngược nước, trai đò dùng sào song vừa chống vừa hò đò ngược , cũng gọi là hò chống sào hay sắng nước ngược (với hai loại sắng nước nhỏ , sắng nước lớn). Khi thuận buồm xuôi gió, trai đò hò đò xuôi gồm nhiều làn điệu : hò bắc cái, hò nhịp đôi, hò đường trường (còn gọi là hò dọng giã hay hò dung dã), hò niệm Phật, hò làn ai, hò làn văn, hò ru ngủ. Khi chẳng may thuyền mắc vào bãi cát ngầm, trai đò vừa hò mắc cạn vừa lội xuống vác thuyền ra khỏi lạch. Hò mắc cạn gồm hai làn điệu : lúc mực nước quá cạn thuyền chìm sâu trong cát, phải vác thuyền thì họ hò vác; Nếu có thể buộc giây vào kéo từng thôi cho thuyền ra khỏi lạch thì họ hò kéo. Mỗi lần đến một bến nào đó, trai đò hò cập bến để mọi người nghỉ ngơi, ăn uống, mua bán : "Trông lên phố chợ cao cao
Rời con đò sông Mã, khách còn luyến nhớ mãi những câu hò gợi cảm gợi tình của trai đò : - "Xăm xăm tới gốc cây hồng
Tự ngàn xưa, nhờ hàng trăm câu hò sông
Mã mà hàng trăm chuyến đò dọc hào hùng, trăm con đò ngang
duyên dáng, vẫn vững tay chèo tay chống trên sóng nước hữu
tình.
Lê Văn Hảo
(Paris)
|
|
|
[ Trở Về ]