Tên
gọi khác
Rađê, Đê, Kpa, A Dham, Krung, Ktul, Dlie Ruê, Blô, Epan, Mdhur, Bích
Nhóm ngôn ngữ
Malayô - Pôlinêxia
Dân số
195.000 người.
Cư trú
Sốởng tập trung ở tỉnh Đắc Lắc, nam
tỉnh Gia Lai và miền tây hai tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên.
Đặc điểm kinh tế
Người Êđê làm rẫy là chính, riêng nhóm
Bích làm ruộng nước theo lối cổ sơ, dùng trâu dẫm đất
thay việc cày, cuốc đất. Ngoài trồng trọt, đồng bào còn
chăn nuôi, săn bắn, hái lượm, đánh cá, đan lát, dệt.
Hôn nhân gia đình
Trong gia đình người Êđê, chủ nhà là
phụ nữ, theo chế độ mẫu hệ, con cái mang họ mẹ, con trai
không được hưởng thừa kế. Đàn ông cư trú trong nhà vợ.
Nếu vợ chết và bên nhà vợ không còn ai thay thế thì người
chồng phải về với chị em gái mình. Nếu chết, được đưa
về chôn cất bên người thân của gia đình mẹ đẻ.
Văn hóa
Người Êđê có kho tàng văn học truyền
miệng phong phú: thần thoại, cổ tích, ca dao, tục ngữ, đặc
biệt là các Khan (trường ca, sử thi) nổi tiếng với Khan
Đam San, Khan Đam Kteh Mlan... Đồng bào yêu ca hát và thích tấu
nhạc. Nhạc cụ có chiêng, cồng, trống, sáo, khèn, đàn. Đing
năm loại nhạc cụ phổ biến của người Êđê và được
nhiều người yêu thích.
Nhà cửa
Nhà người Ê Đê thuộc loại hình nhà
sàn dài. Nhà Ê Đê có những đặc trưng riêng không giống
nhà người chăm và các cư dân khác ở Tây Nguyên. Nhà dài
của gia đình lớn mẫu hệ. Bộ khung kết cấu đơn giản.
Cái được coi là đặt trưng của nhà Ê Đê là: hình thức
của thang, cột sàn và cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt.
Đặt biệt là ở hai phần. Nửa đằng cửa chính gọi là
Gah là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung của cả nhà dài, bếp
chủ, ghế khách, ghế chủ, ghế dài (tới 20cm), chiếng ché...
nửa còn lại gọi là Ôk là bếp đặt chỗ nấu ăn chung và
là chỗ ở của các đôi vợ chồng, chia đôi theo chiều dọc,
phần về bên trái được coi là "trên" chia thành nhiều gian
nhỏ. Phần về bên phải là hàng lang để đi lại, về phía
cuối là nơi đặt bếp...
Mỗi đầu nhà có một sân sàn. Sân sàn
ở phía cửa chính được gọi là sân khách. Muốn vào nhà
phải qua sân sàn. Nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng,
khang trang.
Trang
phục
Có đầy đủ các thành phần, chủng loại
trang phục và phong cách thẩm mỹ khá tiêu biểu cho các dân
tộc khu vực Tây Nguyên. Y phục cổ truyền của người Êđê
là màu chàm, có điểm những hoa văn sặc sỡ. Đàn bà mặc
áo, quấn váy. Đàn ông đóng khố, mặc áo. Đồng bào ưa
dùng các đồ trang sức bằng bạc, đồng, hạt cườm. Trước
kia, tục cà răng qui định mọi người đều cắt cụt 6 chiếc
răng cửa hàm trên, nhưng lớp trẻ ngày nay không cà răng nữa.
+ Trang phục nam
Nam để tóc ngắn quấn khăn màu chàm nhiều
vòng trên đầu. Y phục gồm áo và khố. Aáo có hai loại cơ
bản:
a) Loại áo dài tay, khoát cổ chui đầu,
thân dài trùm mông, xẻ tà. Đây là loại áo khá tiêu biểu
cho người Ê Đê qua trang phục nam. Trên nền chàm của thân
và ống tay áo ở ngực, hai bên bả vai, cửa tay, các đường
viền cổ, nơi xẻ tà gấu áo được trang trí và viền vải
đỏ, trắng. Đặc biệt là khu giữa ngực áo có mảng sọc
ngang trong bố cục hình chữ nhật tạo vẻ đẹp, khỏe. Loại
thứ hai:
b) Loại áo dài (quá ngối), khoét cổ, ống
tay bình thường không trang trí như loại áo ngắn trên,...
Khố có nhiều loại và được phân biệt ở sự ngắn dài
có trang trí hoa văn như thế nào. Đẹp nhất là các loại
ktêh,
drai, đrêch, piêk, còn các loại
bong
và băl là loại khố thường. Aáo thường ngày ít có
hoa văn, bên cạnh các loại áo trên còn có loại áo cộc tay
đến khủy, hoặc không tay. Aáo có giá trị nhất là loại
áo Ktêh của những người quyền quý có dải hoa văn
"đại bàng dang cánh", ở dọc hai bên nách, gấu áo phía sau
lưng có đính hạt cườm. Nam giới cũng mang hoa tai và vòng
cổ.
+ Trang phục nữ
Phụ nữ Ê Đê để tóc dài buộc ra sau
gáy. Họ mang áo váy trong trang phục thường nhật. Aáo phụ
nữ là loại áo ngắn dài tay, khoét cổ (loại cổ thấp hình
thuyền) mặc kiểu chui đầu. Thân áo dài đến mông khi mặc
cho ra ngoài váy. Trên nền áo màu chàm các bộ phận được
trang trí là: cổ áo lan sang hai bên bả vai xuống giữa cánh
tay, cửa tay áo, gấu áo. Đó là các đường viền kết hợp
với các dải hoa văn nhỏ bằng sợi màu đỏ, trắng, vàng.
Cái khác của trang phục áo nữ Ê Đê khác Gia rai về phong
cách trang trí là không có đường ở giữa thân áo. Cùng với
áo là chiếc váy mở (tấm vải rộng làm váy) quấn quanh thân.
Cũng trên nền chàm váy được gia công trí các sọc nằm ngang
ở mép trên, mép dưới và giữa thân bằng chỉ các màu tương
tự như áo. Đồ án trang trí tập trung hơn ở mép trên và
dưới thân váy. Có thể đây cũng là phong cách hơi khác Gia
Rai. Váy có nhiều loại phân biệt ở các dải hoa văn gia công
nhiều hay ít. Váy loại tốt là myêng đếch, rồi đến
myêng
đrai, myêng piêk. Loại bình thường mặc đi làm rẫy
là bong. Hiện nay nữ thanh niên thường mặc váy kín.
Đếch là tên gọi mảng hoa văn chính ở gấu áo. Ngoài
ra phụ nữ còn có áo lót cộc tay (ao yêm). Xưa họ để
tóc theo kiểu búi tó và đội nón duôn bai. Họ mang đồ
trang sức bằng bạc hoặc đồng. Vòng tay thường đeo thành
bộ kép nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau họ có thể
nhận ra người quen, thân.
[ mục lục ]