Tên
gọi khác
Chàm, Chiêm thành, Hroi
Nhóm ngôn ngữ
Malayô - Pôlinêxia.
Dân số
99.000 người.
Cư trú
Sống tập trung ở hai tỉnh Ninh Thuận và
Bình Thuận. Một số nơi khác như An Giang, Tây Ninh, Đồng
Nai, thành phố Hồ Chí Minh cũng có một phần dân cư là người
Chăm; tây nam Bình Thuận và tây bắc Phú Yên có người Chăm
thuộc nhóm Hroi.
Đặc điểm kinh tế
Đồng bào Chăm sống ở đồng bằng, có
truyền thống sản xuất lúa nước là chính. Kỹ thuật thâm
canh lúa nước bằng các biện pháp giống, phân bón, thủy
lợi khá thành thạo. Đồng bào Chăm biết buôn bán. Hai nghề
thủ công nổi tiếng là đồ gốm và dệt vải sợi bông.
Trước kia, người Chăm không trồng cây trong làng.
Tổ chức cộng đồng
Đồng bào có tập quán bố trí cư trú
dân cư theo bàn cờ. Mỗi dòng họ, mỗi nhóm gia đình thân
thuộc hay có khi chỉ một đại gia đình ở quây quần thành
một khoảnh hình vuông hoặc hình chữ nhật. Trong làng các
khoảnh như thế ngăn cách với nhau bởi những con đường
nhỏ. Phần lớn làng Chăm có dân số khoảng từ 1.000 người
đến 2.000 người.
Hôn nhân gia đình
Chế độ mẫu hệ vẫn tồn tại ở người
Chăm miền Trung. Tuy đàn ông thực tế đóng vai trò to lớn
trong cuộc sống nhưng chủ gia đình luôn là người đàn bà
cao tuổi. Phong tục Chăm qui định con gái theo họ mẹ. Nhà
gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ. Chỉ con gái
được thừa kế tài sản, đặc biệt người con gái út phải
nuôi dưỡng cha mẹ già nên được phần chia tài sản lớn
hơn các chị.
Nhà cửa
Nhà cửa của đồng bào hầu như có rất
ít đặc điểm giống nhà của các cư dân Malayô - Pôlinêxia
nào khác.
Nói đến nhà ở của người Chăm ở Bình
Thuận thì cái nhà chưa phải là cái đáng quan tâm nhất, mà
là một quần thể nhà trong một khuôn viên. Mối quan hệ của
các nhà trong quần thể này đã thể hiện quá trình dan vỡ
của hình thái gia đình lớn mẫu hệ để trở thành các gia
đình nhỏ với các ngôi nhà ngắn.
Bộ khung của người Chăm ở Bình Thuận
khá đơn giản. Vì cột cơ bản là vì ba cột (không có kèo).
Nếu là vì năm cệt thì có thêm xà ngang đầu gác lên cây
đòn tay cái nơi hai đầu cột con. Từ các kiểu vì này dần
xuất hiện cây kèo và trở thành vì kèo.
Về mặt sinh hoạt, mỗi nhà trong khuôn
viên có tổ chức mặt bằng khác nhau. Song, đồng bào cho rằng
nhà thang yơ là kiểu nhà cổ nhất. Đó là nhà sản, nhưng
nay sàn rất thấp gần sát mặt đất. Đầu hồi bên trái
và một phần của mặt nhỏ dành cho khách, củ nhà, kho...
Với các nhà khách hình thức bố cục này
hầu như vẫn được giữ lại. Khác chăng chỉ là hiêm của
nhà thang yơ được giữ lại. Khác chăng chỉ là cái hiên
của nhà thang yơ được bưng kín để kê phản, bàn ghế...
Đó là nói về nhà người Chăm ở Bình
Thuận, còn nhà người Chăm ở miền Nam lại rất khác.
- Nhà người Chăm ở An Giang: cách tổ chức
mặt bằng sinh hoạt còn phảng phất cái hình đồ sộ của
nhà thang yơ ở Bình Thuận.
- Nhà người Chăm ở Châu Đốc: Khuôn viên
của nhà Chăm Châu Đốc không còn nhiều nhà mà chỉ có nhà
chính và nhà phụ kết hợp thành hình thước thợ. Chuồng
trâu bò và lợn được làm xa nhà ở.
Nhà ở là nhà sàn, chân rất cao để phòng
ngập lụt. Cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt hoàn toàn
khác với nhà ở Bình Thuận cũng như ở An Giang
Trang
phục
Có những nhóm địa phương khác nhau với
lối tạo dáng và trang trí riêng khó lẫn lộn với các tộc
người trong nhóm ngôn ngữ hoặc khu vực.
+ Trang phục nam
Vùng Thuận Hải, đàn ông lớn tuổi thường
để tóc dài, quấn khăn. Đó là loại khăn màu trắng có dệt
thêu hoa văn ở các mép và hai đầu khăn cũng như các tua vải.
Khăn đội theo lối chữ nhân, hai đầu thả ra hai mang tai.
Nhóm Chăm Hroi đội khăn trắng quấn gọn trên đầu. Nam mặc
áo cánh xẻ ngực màu sáng hoặc tối. Đó là loại áo cổ
tròn cài cúc. Có người mặc áo ngắn, xẻ ngực, cộc tay.
Các đường viền ở cổ sườn, hai thân trước và gấu được
trang trí và đính các miếng kim loại hình tròn, có nhóm mặc
lễ phục là loại áo dài xẻ nách trắng hoặc đỏ. Trang
phục cổ truyền là chiếc váy và quần.
+
Trang phục nữ
Về cơ bản, phụ nữ các nhóm Chăm thường
đội khăn. Cách hoặc là phủ trên mái tóc hoặc quấn gọn
trên đầu, hoặc quấn theo lối chữ nhân, hoặc với loại
khăn to quàng từ đầu rồi phủ kín vai. Khăn đội đầu chủ
yếu là màu trắng, có loại được trang trí hoa văn theo lối
viền các mép khăn (khăn to), nhóm Chăm Hroi thì đội khăn màu
chàm. Lễ phục thường có chiếc khăn vắt vai ngoài chiếc
áo dài màu trắng. Đó là chiếc khăn dài tới 23m vắt qua
vai chéo xuống hông, được dệt thêu hoa văn cẩn thận với
các màu đỏ, trắng, vàng của các mô tip trong bố cục của
dải băng.
Nhóm Khánh Hòa và một số nơi, chị em
mặc quần bên trong áo dài. Nhóm Chăm Hroi mặc váy quấn (hở)
có miếng đáp sau váy. Nhóm Quảng Ngãi mặc áo cánh xẻ ngực,
cổ đeo vòng và các chuỗi hạt cườm.
Trang phục Chăm, vì có nhóm cơ bản là
theo đạo Hồi nên cả nam và nữ lễ phục thiên về màu trắng.
Có thể thấy đặc điểm trang phục là lối tạo hình áo
(khá điển hình) là lối khoét cổ và can thân và nách từ
một miếng vải khổ hẹp (hoặc can với áo dài) thẳng ở
giữa làm trung tâm áo cho cả áo ngắn và áo dài. Mặt khác
có thể thấy ở đây duy nhất là tộc còn thấy nam giới
mặc váy ở nước ta với lối mang trang phục và phong cách
thẩm mỹ riêng.
[ mục lục ]