Tên gọi khác
Tơ Lô, Giơ Lâng, (Y Lăng), Rơ Ngao, (Krem), Roh, Con Kde, A La Công, Kpăng Công, Bơ Môn
Nhóm ngôn ngữ
Môn - Khmer
Dân số
136.000 người.
Cư trú
Cư trú chủ yếu ở Kon Tum và miền Tây
Bình Định và Phú Yên
Đặc điểm kinh tế
Người Ba Na sống chủ yếu nhờ trồng
rẫy. Rẫy cung cấp không chỉ lúa gạo, mà cả các loại lương
thực khác, cũng như hoa màu, rau xanh, gia vị, mía, nhiều thứ
quả cây và cả bông lấy sợi dệt vải. Cùng với trồng
trọt từng gia đình thường có nuôi trâu, bò, dê, lợn, gà.
Chó là con vật được yêu quý và không bị giết thịt. Hầu
như mỗi làng đều có lò rèn. Một số nơi biết làm đồ
gốm đơn sơ, phụ nữ dệt vải tự túc đồ mặc trong gia
đình. Đàn ông đan chiếu, lưới, các loại gùi, giỏ, mủng...
Việc mua bán thường dùng vật đổi vật, xác định giá trị
bằng con gà, lưỡi rìu, gùi thóc, con lợn, hay nồi đồng,
ché, chiêng, cồng, trâu v.v..
Hôn nhân gia đình
Tục hôn nhân người Ba Na cho phép tự do
tìm hiểu và lựa chọn bạn đời, việc cưới xin đều theo
nếp cổ truyền. Vợ chồng trẻ ở luân phiên mỗi bên một
thời gian theo thỏa thuận giữa hai gia đình đôi bên, sau khi
sinh con đầu lòng mới dựng nhà riêng. Trẻ em luôn được
yêu chiều. Dân làng không đặt trùng tên nhau. Trong trường
hợp những người trùng tên gặp nhau, họ làm lễ kết nghĩa,
tùy tuổi tác mà xác lập quan hệ anh-em, cha-con, mẹ-con.
Ơở người Ba Na, các con được thừa kế
gia tài ngang nhau. Trong gia đình mọi người sống hòa thuận
bình đẳng.
Tục lệ ma chay
Người Ba Na quan niệm con người chết đi
hoá thành ma, ban đầu ở bãi mộ của làng, sau lễ bỏ mả
mới về hẳn thế giới tổ tiên. Lễ bỏ mả được coi như
lần cuối cùng tiễn biệt người chết.
Văn
hóa
Trong kho tàng văn nghệ dân gian, còn phải
kể đến các làn điệu dân ca, các điệu múa trong ngày hội
và các lễ nghi tôn giáo. Nhạc cụ Ba Na đa dạng: những bộ
cồng chiêng kết cấu khác nhau, những đàn T'rưng, brọ, klông
pút, kơ ni, khinh khung, gôông, v.v... và những kèn tơ nốt,
arơng, tơ-tiếp v.v... Nghệ thuật chạm khắc gỗ của người
Ba Na độc đáo. Những hình thức trang trí sinh động trên
nhà rông và đặc biệt những tượng ở nhà mồ v.v... vừa
mộc mạc, vừa đơn sơ, vừa tinh tế và sinh động như cuộc
sống của người Ba Na.
Nhà cửa
Nhà người Ba Na thuộc loại hình nhà sàn.
Cho đến nay, nhà của người Ba Na đã có rất nhiều thay đổi,
hầu như không còn nhà sàn dài. Nhà sàn ngắn của các gia
đình nhỏ là hiện tượng phổ biến. Mặc dù có nhiều thay
đổi như vậy nhưng vẫn tìm được ở những địa phương
khác nhau những ngôi nhà Ba Na có những đặc điểm như là
những đặc trưng của nhà cổ truyền Ba Na, nhà nóc hình mai
rùa hoặc chỉ còn là hai mái chính với hai mái phụ hình khum-dấu
vết của nóc hình mai rùa. Chỏm đầu dốc có "sừng" trang
trí (với các kiểu khác nhau tùy từng địa phương). Vác che
nghiêng theo thế "thượng thách hạ thu". Có nhà, cột xung quanh
nhà cũng chôn nghiêng như thế vách. Thang đặt vào một sàn
lộ thiên trước mặt nhà. Trên sàn này người ta đặt cối
giã gạo (cối chày tay). Điểm đáng chú ý là dưới đáy
cối có một cái "ngõng", Khi giã gạo người ta cắm cái ngõng
ấy vào một cái lỗ đục trên một thanh gỗ đặt trên sàn.
Nhà tre vách nhưng có thêm lớp đố, ngoài
được buộc rất cầu kỳ có giá trị như là một thứ trang
trí
Bộ khung nhà kết cấu đơn giản. Đã là
vì kèo nhưng vẫn trên cơ sở của vì cột. Tổ chức mặt
bằng cũng đơn giản là 1 hiện tượng rất phổ biến hiện
nay. Ngay như nhà của những người theo đạo Kitô cũng giữ
lại kiểu bố trí trên mặt bằng như vậy.
Ngôi nhà công cộng (nhà rông) cao lớn và
đẹp đứng nổi bật giữa làng, đó là trụ sở của làng,
nơi các bô lão tề tựu bàn việc công, nơi dân làng hội
họp, nơi thanh niên chưa vợ và trai góa vợ ngủ đêm, nơi
tiến hành các nghi lễ phong tục của cộng đồng, nơi tiếp
khách lạ vào làng.
Trang phục
Mang phong cách chung của khu vực nhưng có
cá tính riêng đặc biệt là qua phong cách thẩm mỹ.
+ Trang phục nam
Thường nhật, nam giới Ba Na mặc áo chui
đầu, cổ xẻ. Đây là loại áo cộc tay, thân áo có đường
trang trí sọc đỏ chạy ngang, gấu áo màu trắng. Nam mang khổ
kiểu chữ T theo lối quấn ngang dưới bụng, luồn qua háng
rồi che một phần mông. Ngày lạnh rét, họ mang theo tấm choàng.
Xưa nam giới búi tóc giữa đỉnh đầu hoặc để xõa. Nếu
có mang khăn thì thường chít theo kiểu 'đầu rìu'. Trong dịp
lễ bỏ mả, họ thường búi tóc sau gáy và cắm một lông
chim công. Nam cũng thường mang vòng tay bằng đồng.
+
Trang phục nữ
Phụ nữ Ba Na ưa để tóc ngang vai, khi thì
búi và cài lược hoặc lông chim, hoặc trâm bằng đồng, thiếc.
Có nhóm không chít khăn mà chỉ quấn bằng chiếc dây vài
hay vòng cườm. Có nhóm như ở An Khê (Sông Bé), Mang Giang hoặc
một số nơi khác chị em chít khăn trùm kín đầu, khăn chàm
quấn gọn trên đầu. Xưa họ đội nón hình vuông hoặc tròn
trên có xoa sáp ong để khỏi ngấm nước, đôi khi còn có
áo tơi vừa mặc vừa che đầu. Họ thường đeo chuỗi hạt
cườm
ở cổ và vòng tay bằng đồng xoắn ốc dài từ cổ đến
khủy tay (theo kiểu hình nón cụt). Nhẫn được dùng phổ
biến và thường được đeo ở hai, ba ngón tay. Tục xả tai
phổ biến vừa mang ý nghĩa trang sức vừa mang ý nghĩa tín
ngưỡng của cộng đồng. Hoa tai có thể là kim loại, có thể
là tre, gỗ. Tục cà răng mang theo quan niệm triết lý của
cộng đồng hơn là trang sức. Phụ nữ Ba Na mang áo chủ yếu
là loại chui đầu, ngắn thân và váy. Aáo có thể cộc tay
hay dài tay. Váy là loại váy hở, thường ngắn hơn váy Ê
Đê, nay thì dài như nhau. Quanh bụng còn có đeo những vòng
đồng và cài tẩu hút thọc vào đó. Về tạo hình áo váy,
người Ba Na không có gì khác biệt mấy so với dân tộc Gia
Rai hoặc Ê Đê. Tuy nhiên nó được chọn ở phong cách mỹ
thuật trang trí hoa văn, bố cục trên áo váy của người Ba
Na. Cũng theo nguyên tắc của lối bố cục dải băng theo chiều
ngang thân người, dân tộc Ba Na giành phần chính ở giữa
thân áo và váy với diện tích hơn 1/2 áo, váy cũng như hai
ống tay để trang trí hoa văn (chủ yếu là hoa văn hình học
với các màu trắng đỏ), nền chàm còn lại của áo váy không
đáng kể so với diện tích hoa văn. Thắt lưng váy cũng là
loại được dệt thêu hoa văn và tua vải hai đầu và được
thắt và buông thong dài hai đầu sang hai bên hông váy.
[ mục lục ]