Đỗ Phủ cuộc đời long đong, sống rất gần dân, lại sống qua một thời đại loạn, nên tai nghe mắt thấy không biết bao nhiêu cảnh khổ.  Có lẽ người khách ngủ đêm ở thôn Thạch Hào, tình cờ nghe chuyện bà già giả góa tình nguyện đi lao dịch, chính là ông...

Nguyên văn

Thạch Hào lại

Mộ đầu Thạch Hào thôn
Hữu lại dạ tróc nhân
Lão ông du tường tẩu
Lão phụ xuất khan môn
Lại hô nhất hà nộ
Phụ đề nhất hà khổ
Thính phụ tiền trí từ:
"Tam nam Nghiệp Thành thú
Nhất nam phụ thư chí
Nhị nam tân chiến tử
Tồn giả thả thâu sinh
Tử giả trường dĩ hỹ
Thất trung cánh vô nhân
Duy hữu nhũ hạ tôn
Hữu tôn mẫu vị khứ
Xuất nhập vô hoàn quần
Lão ẩu lực tuy suy
Thỉnh tòng lại dạ quy
Cấp ứng Hà Dương dịch
Do đắc bị thần xuy"
Dạ cửu ngữ thanh tuyệt
Như văn khốc u yết
Thiên minh đăng tiền đồ
Ðộc dữ lão ông biệt.

Dịch nghĩa

Chuyện viên lại ở thôn Thạch Hào

Buổi chiều đến thôn Thạch Hào
Ðêm có viên lại đến bắt người
Ông già chủ nhà trèo tường trốn
Bà già vợ ông bước ra xem ai ở cổng
Viên lại quát tháo rất dữ dằn
Bà già kêu khóc rất thảm thiết
Nghe bà kể lể, van lơn:
"Có ba con trai, đều đi lính ở Nghiệp Thành
Một đứa viết thư về kể:
Hai đứa kia vừa chết trận rồi!
Đứa sống mạng bấp bênh
Ðứa chết thế là thôi!
Trong nhà giờ hết sạch người
Chỉ có đứa cháu còn ấp vú mẹ
Vì bận con nhỏ mà mẹ cháu nó chưa đi giúp việc quân được
Nó ra vào không có được manh quần lành lặn
Giá (1) này sức tuy đã kém
Xin theo ông đi ngay đêm nay
Ði gấp để giúp việc quân ở Hà Dương
May còn kịp phụ nấu bữa sáng"
Ðêm khuya bà lão đã thôi nói
Nhưng nghe như khóc nghẹn ngào
Trời sáng ta lên đường
Chỉ cùng ông lão chia tay. 

Dịch ra thơ cổ phong (như nguyên tác)

Phạm Lê Duyên và Tương Như:

Chiều trú Thạch Hào thôn,
Ðêm có lại bắt người.
Ông lão vượt tường trốn,
Bà lão ra cửa coi.
Lại quát tháo, ghê thật!
Bà kêu khổ, thương ôi!
Thoạt nghe bà lão thưa:
"Ba con đi lính trấn,
Một đứa gửi tin về:
Hai đứa vừa chết trận,
Ðứa sống sống qua ngày.
Ðứa chết đành thiệt phận.
Trong nhà chẳng có ai,
Chỉ đứa cháu bú mẹ.
Bận con, nó chưa đi,
Tấm quần không lành lẽ.
Mụ đây tuy già yếu,
Xin theo bác đi ngay,
Về Hà Dương nhận việc,
Kịp thổi bữa sáng mai".
Ðêm khuya đã dứt lời,
Như nghẹn ngào ảo não.
Sáng từ biệt lên đường,
Chỉ còn độc ông lão.

Khương Hữu Dụng:

Chiều ghé xóm Thạch Hào, 
Quan bắt người nửa đêm. 
Ông già vượt tường trốn, 
Bà già ra cửa nhìn. 
Viên lại quát đà dữ! 
Bà già van đà khổ! 
Van rằng: "Có ba trai 
Thành Nghiệp đều đi thú. 
Một đứa gửi thư nhắn, 
Hai đứa vừa chết trận. 
Đứa chết đành thôi rồi, 
Đứa còn đâu chắc chắn! 
Trong nhà không còn ai, 
Có cháu đang bú thôi. 
Mẹ cháu chưa rời cháu, 
Ra vào quần tả tơi. 
Tuy sức yếu già đây, 
Xin theo ngài đêm nay, 
Đến Hà Dương còn kịp, 
Thổi cơm hầu buổi mai". 
Đêm khuya lời đã tắt, 
Dường nghe khóc ấm ức. 
Sáng ra chào lên đường, 
Chỉ cùng ông lão biệt.

Dịch ra thơ lục bát

Ngô Tất Tố:

Chiều hôm tới xóm Thạch Hào, 
Đương đêm có lính lao xao bắt người. 
Vượt tường ông lão trốn rồi, 
Cửa ngoài mụ vợ một hai mời chào. 
Lính gầm mới dữ làm sao! 
Mụ kêu như tỏ biết bao khổ tình. 
Lắng nghe lời mụ rành rành: 
"Ba con đóng ở Nghiệp Thành cả ba, 
Một con mới nhắn về nhà, 
Rằng: hai con đã làm ma chiến trường! 
Kẻ còn vất vưởng đau thương, 
Nói chi kẻ dưới suối vàng thêm đau! 
Trong nhà nào có ai đâu? 
Có thằng cháu nhỏ dưới bầu sữa hoi. 
Cháu còn mẹ nó chăn nuôi, 
Ra vào quần áo tả tơi có gì? 
Thân già gân sức dù suy, 
Cũng xin theo lính cùng về đêm nay, 
Hà Dương tới đó sau này, 
Cơm canh hầu bữa sớm ngày, còn trôi". 
Đêm khuya tiếng nói im rồi, 
Vẫn nghe nức nở tiếng người khóc thương. 
Sáng mai khách bước lên đường, 
Chỉ cùng ông lão bẽ bàng chia tay.

Thu Tứ:

Chiều hôm ghé nghỉ thôn Hào,
Nửa đêm nghe tiếng lại rao bắt người.
Ngõ sau ông lão thoát rồi,
Run run bà lão ra mời quan nha.
Một bên lại hét vỡ nhà,
Một bên tóc bạc cẩm ca nằn nì.
Lắng nghe bà kể thế này:
"Rằng con ba đứa ra đi cả rồi.
Một con mới kịp nhắn lời:
Hai anh nó đã về nơi suối vàng!
Ðứa còn mạng chỉ treo chuông,
Ðứa thôi tức tưởi muôn vàn xót xa!
Ðàn ông hết sạch cả nhà,
Chỉ còn cháu bé oa oa suốt ngày.
Thương con, mẹ nó chưa đi,
Làm ăn vất vả kể chi thân mình.
Giá này còn chút sức gân,
Xin theo ông giúp việc quân tức thì.
Hà Dương gấp trẩy đêm nay,
Tinh mơ đến sẽ thổi ngay cơm hầu."
Lời già tiếng bặt đã lâu,
Vách khuya còn dội mấy câu nghẹn ngào.
Sáng ra tìm chủ để chào,
Gặp ông mất vợ ra vào ngẩn ngơ...