Nữ điêu khắc gia có vóc dáng nhỏ nhắn, nhoẻn cười ửng má lúm đồng tiền:

- Thoạt tiên, từ đống vật liệu thừa trong xưởng, tôi chọn 10 modules, sau cô đọng thành 7.

Nhà phê bình nghệ thuật Raymond Cogniat gọi đó là 7 mẫu tự. Còn GS.TS. Trần Văn Khê thì gọi đó là 7 nốt nhạc. Qua bàn tay Điềm Phùng Thị, 7 modules kia được tổ hợp khéo léo nhằm hiển thị đàn ông, đàn bà, thiếu nam, thiếu nữ, trẻ em, ông quan, quân lính, thánh thần, đức Phật, bông hoa, v.v.

Và không chỉ 7 modules, Điềm Phùng Thị còn sử dụng một số mảng khối khác nhằm sáng tác lắm tác phẩm chất chứa tư tưởng và tình cảm đặc thù. Ngoài tượng, còn có tranh và mẫu thiết kế (gồm đồ trang sức, áo quần cùng một số vật dụng khác), nom vừa giản dị, vừa sang trọng, vừa cổ điển, vừa hiện đại, vừa Tây phương, vừa Đông phương. Những tượng của Điềm Phùng Thị trong triển lãm ấy khiến tôi nhớ mãi: Trái đất, Hạnh phúc, Hoa sen, Em bé cầu nguyện trên quả cầu, Người đàn bà nằm vách mảy, Ngôi nhà tôi trong chiến tranh, và nhất là Vọng phu.

Giai nhân - nha sĩ

Họ tên đầy đủ của nữ điêu khắc gia là Phùng Thị Cúc, chào đời ngày 18-8-1920 nhằm mùng 5 tháng 7 năm Canh Thân tại Châu Ê, ngoại thành Huế. Nàng là con ông Phùng Duy Cần, người gốc Bùi Xá, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, làm quan triều Nguyễn tới chức Thượng thư Bộ Công.

Ấu thời, Phùng Thị Cúc từng sống tại Kon Tum và Bình Thuận. Thuở học trường Đồng Khánh ở Huế, nữ sinh Phùng Thị Cúc là đối tượng trữ tình trong những vần thơ của Lưu Trọng Lư:

Ai bảo em là giai nhân
Cho đời anh đau khổ
Ai bảo em ngồi bên cửa sổ
Cho vướng víu nợ thi nhân.

1946, Phùng Thị Cúc tốt nghiệp Đại học Y Hà Nội, khoa Nha.

1949, Phùng Thị Cúc sang Pháp chữa bệnh. 1954, Phùng Thị Cúc tốt nghiệp Đại học Y Paris, cũng khoa Nha.

Hành trình mỹ thuật

1959, Phùng Thị Cúc mê tạc tượng, khởi sự với gốm. 1961, học điêu khắc dưới sự hướng dẫn của giáo sư Volti. 1966, lần đầu triển lãm loạt tượng tại Pháp. Báo Le Figaro 13-10-1966 đăng nhận xét của Raymond Cogniat: "Những gợi cảm giàu chất thơ toát ra từ tác phẩm của điêu khắc gia Điềm Phùng Thị vừa mang giá trị thần bí của nghệ thuật đồ hoạ, vừa có tứ thơ của chất liệu, những thành tố kết hợp với nhau tạo ra một thế giới bí ẩn sống động thật lạ lùng".

Rồi hàng chục cuộc triển lãm lần lượt được tổ chức ở Pháp, Đức, Ý, Đan Mạch, Thuỵ Sĩ, v.v. Nghệ danh Điềm Phùng Thị dần được công chúng gần xa biết đến từ ấy. 

Nữ điêu khắc gia cho hay:

- Trên đất Pháp, đã có 38 tượng của Điềm Phùng Thị được dựng nơi công cộng. Tôi thích nhất cụm tượng Les Acrobates / Những người nhào lộn bằng polyester đặt trong một trường mẫu giáo ở Paris.

Tại sao lại gọi Điềm Phùng Thị nhỉ ? Điềm là tên chồng, kết hôn năm 1953: nha sĩ Nguyễn Phúc Bửu Điềm - chào đời năm Kỷ Mùi 1919, con trai của Nguyễn Phúc Ưng Hạ, cháu nội của Nguyễn Phúc Hồng Thiết, thuộc phòng 11 (Tuy Lý Vương Miên Trinh) đệ nhị chánh hệ.

1992, Điềm Phùng Thị trở thành mục từ trong L' Art du XX^e siècle: dictionnaire de peinture et de sculpture / Nghệ thuật thế kỷ XX: từ điển về hội hoạ và điêu khắc do NXB Larousse ở Paris thực hiện và ấn hành. Cũng năm đó, bà được bầu làm Viện sĩ thông tấn Viện Hàn lâm khoa học, văn học và nghệ thuật châu Âu.

Hồi hương

Tháng 12-1992, Điềm Phùng Thị cùng chồng trở về Việt Nam sống và làm việc.

Ngày 25-2-1994, khánh thành Nhà trưng bày tác phẩm nghệ thuật Điềm Phùng Thị với 175 tác phẩm tại địa chỉ 1 Phan Bội Châu, TP. Huế. Ngôi biệt thự ấy 2 tầng do Pháp thiết kế và thi công năm 1930 trên mảnh vườn rộng 2.650m², một thời là Phòng Giáo dục TP. Huế, toạ lạc bên trường tiểu học Vĩnh Ninh, phía sau trường trung học phổ thông Quốc Học. Suốt thời gian dài nơi đây, bà đã dạy cho nhóm trẻ khuyết tật vẽ tranh và tạc tượng theo lối phối hợp các modules.

15-3-1997, Bửu Điềm tạ thế. 5-9-1998, Điềm Phùng Thị bị tai biến mạch máu não, tuy nhiên cuối năm ấy vẫn tham gia Trại sáng tác điêu khắc quốc tế lần thứ nhì được tổ chức tại Huế, nơi hữu ngạn dòng Hương, với tượng Sân chơi cho con.

29-1-2002 nhằm 17 tháng chạp năm Nhâm Ngọ, Điềm Phùng Thị ly trần lúc 2 giờ 20 phút tại Bệnh viện Trung ương Huế. Trước khi qua đời, bà công bố hiến tặng toàn bộ tài sản nghệ thuật của mình, gồm loạt tác phẩm mỹ thuật ở Paris và ở TP.HCM, cho thành Huế thân yêu.

Điềm Phùng Thị được chôn bên cạnh chồng, trên một triền núi ở Châu Chữ / Châu Ê, thuộc xã Thuỷ Bằng, cách lăng Khải Định cỡ 400m. Đó là công trình xinh xắn và cảm động, tôn vinh mối tình của Phùng Thị Cúc với Bửu Điềm: gần nửa thế kỷ sống với nhau, yêu thương và lo lắng cho nhau, rồi ly trần cũng an nghỉ bên nhau, mặc dầu họ chẳng có con nối dõi. Dưới bóng thông xanh, ngôi mộ song táng do chính nữ điêu khắc gia thiết kế bằng đá ong Quảng Ngãi theo lối lắp ghép các modules: từ bình hương / bát nhang, nấm mồ, đến tượng.

Đã đăng tạp chí Kiến Thức Ngày Nay 696 (10-12-2009)