Thơ ông Vũ có những câu như: "Mới hai tháng đã biết mùi bom đạn", "... theo mẹ đêm đêm qua xóm, xách đèn rao khoai sắn cầm hơi", "không nhớ hết nghề đã trải", "còn cả chục nghề thôi không kể" v.v. Thơ cho ta biết tác giả "đi như một anh hành khất", nhọc nhằn đến nỗi "vừa vượt tuổi ba mươi" đã thấy "đuối sức", "đau lưng". Thơ kể lể nông nỗi dọc đường, nhưng đến cuối đường thì thơ không cung cấp được chi tiết nào hết, vì Vũ Hữu Định bất đắc kỳ tử (khi mới 39 tuổi).

Hoàn cảnh kém may mắn là chánh phạm, nhưng cứ theo lời bạn bè thì Vũ Hữu Định có góp phần làm khó đời mình. Ngay thơ ông cũng "mách": "... thả trôi cái sống cho đời dạt, mẹ buồn ta tóc trắng lưng cong"!

"Mẹ buồn", mà tất nhiên chính "ta" cũng buồn. Được cái Vũ Hữu Định nhiều bạn bè nên lắm lúc khuây, nhưng hẳn mỗi khi bạn về rượu tỉnh thì sầu lại "đụn". "May mà có thơ đời còn dễ thương"!

Không biết thi sĩ sống ở quê đến năm bao nhiêu tuổi, mà quê to thế trong thơ. "Quê Vũ" đặc biệt ở chỗ chẳng những "thôn xóm quạnh", "nhà xưa điêu tàn", mà cả mồ mả "mẹ, chị, đàn em" cũng không có. Cho nên nhớ thôi là nhớ, chứ "thăm ai? thăm ai? ta về quê"!

Thơ Vũ Hữu Định buồn mà không chút hằn học, mỉa mai, không hề đụng chạm tới bất cứ ai, bất cứ cái gì. Nó trong sáng bất chấp thực tại...

Về vật chất, Vũ Hữu Định suốt đời tay trắng. Nhưng về tinh thần ông đâu phải người "vô sản". Từ cái "không" của cuộc đời mình, ông đã nấu thành cái "có" là những bài thơ làm phong phú thêm thành tích thơ của dân tộc.

Ngày xuân ở quán

Thấy "con gái ngày xuân như mới tắm", "lòng đá chợt mềm chao rất nhẹ". Đá rung động, rồi đá liền "bâng khuâng" vì "nhớ mình vừa vượt tuổi ba mươi".

Ơ, "trai ba mươi tuổi đương xoan", cớ sao lòng "ta" đã hóa đá, sầu ta đã "đụn"?

Trong một bài thơ tâm sự, Vũ Hữu Định cho biết "thân tự lập thân từ năm bảy tuổi / không nhớ hết nghề đã trải / bán báo, đánh giày, ở đợ..."(2). Phong trần dầu dãi, sầu chất liền tay từ thơ bé, nên sớm đá sớm đụn chứ sao.

----------

con gái ngày xuân như mới tắm
buổi mai sương ướt cỏ hoa ngời
lòng đá chợt mềm chao rất nhẹ
nhớ mình vừa vượt tuổi ba mươi

năm nay ăn Tết cùng ông quán
mồng một đời cay miếng mứt gừng
chén rượu ngày xuân sao đắng miệng
giang hồ nghe cũng đã đau lưng

vẫn đi như một anh hành khất
đuối sức nhưng quê đâu mà về
ta sống một đời mây nhuốm bệnh
bồng bềnh sầu đụn màu sơn khê

sáng nay nghe pháo ran ngoài phố
ngòi pháo đời ta cũng cháy ngầm
thấy gái xuân tươi lòng cũng thẹn
chuồn chuồn xếp cánh đậu bâng khuâng

Cũng có khi nào

Sầu gặp sầu một đêm "mưa như gió ướt" ở "quán mù mù" nơi "phố không đèn điện", làm sao không "tưởng bao năm trước ta là bạn"?!

"Cũng có khi nào", biết có khi nào...

----------

cũng có khi nào anh trở lại
phố xưa, đường cũ, mùa mưa bay
mưa như gió ướt nên lòng lạnh
gió thổi sầu sương đậu tóc mây

phố không đèn điện con đường lặng
những ánh đèn cây sáng chập chờn
anh gặp em ngồi đang rẽ tóc
mái tóc dài xanh những ngón tay

anh là một gã giang hồ tới
lòng hoang như con lộ không đèn
ngồi với hồn sầu ly rượu cạn
sao mới vài ly mà đã say?

gặp nhau, yêu vẻ u sầu lắm
mắt chở bao năm, mấy chuyện tình?
có đợi ai về, mong ai tới?
mà trông hồ như đang đắng cay.

và anh yêu lấy sầu chẳng nói
mình anh ở lại quán mù mù
tưởng bao năm trước ta là bạn
chỉ nhìn nhau mà cảm được nhau

chia tay, quán khép đôi lằn sáng
không nói, hình như đã nói rồi
mai lại lên đường, đêm sắp cạn
không hẹn hò chi? đành thế thôi

cũng có khi nào anh trở lại
mai đây, mốt nọ, biết đâu chừng
và có một lời anh sẽ nói
giữ giùm nhau một chút hồn chung.

Ấp ủ đưa theo những chuyến đi dài

Đã ra đi, phải gởi lại tất cả "xác" của quê thôi.

Xác quê không thể rời "cố quận", nhưng hồn quê sẵn sàng vào lòng những đứa con đi xa để tỏa ấm cho chúng...

----------

Ra đi thả lại con diều giấy
Gởi lại trên không tiếng sáo mùa
Gởi núi giữ giùm mây tháng chạp
Gởi đồng hương lúa vụ giêng hai
Cũng gởi cho sông bầy cá dại
Gởi đụn tranh hang mấy chú chồn
Những ổ chim trên nhành vắt vẻo
Đôi ba tháng có bầy chim chèo bẻo
Vườn sẽ thêm đông chim chóc họp đàn
Cũng gởi cây đa cho đất của làng
Màu tre thắm gởi cho trời đất giữ
Tiếng cu gáy gởi tâm hồn tư lự
Của những đứa em chưa thể xa làng
Hoa dại ven đường gởi lại các em
Tiếng giã gạo gởi cho người mất ngủ
Trăng mười bốn gởi tâm hồn thiếu nữ
Trăng mười lăm gởi những kẻ yêu nhau
Mưa đông xuân gởi dây bí dây bầu
Những nụ mướp giàn su đất mới
Gió tháng chạp gởi hương mùa xuân tới
Gởi những gốc mai lá ít hoa nhiều
Gởi thân tre dài hồn sẽ dựng nêu
Nhắn nhủ mấy cũng không làm sao hết
Bao lâu nữa đã tới ngày hội tết...

Hồn của quê hương không gởi được cho ai
Ấp ủ đưa theo những chuyến đi dài
Trong gian khổ tôi biết lòng sẽ ấm.

Bến cũ

"Nước xuôi mây ngược lộn đường", là như Hồ Dzếnh "lui hồn lại" đó chăng?

Một mảnh hồn thơ thẩn bay ngược dòng đời, cái gì xưa "len lén" động cái gì xanh...

---------

bây giờ anh biết đi đâu
thì thôi thơ thẩn mộng đầu bến sương

nước xuôi mây ngược lộn đường
màu xưa len lén động trường giang xanh

Còn một chút gì để nhớ

Bài thơ này Phạm Duy từng đem phổ nhạc. Thơ vốn có nhạc riêng. Nhạc "phổ" và nhạc tự nhiên của thơ có khi xa có khi gần. Đây, cũng như trường hợp bài Chiều của Hồ Dzếnh mà Dương Thiệu Tước phổ thành ca khúc, nhạc và nhạc rất "tình thân".

"Phố núi đầy sương (...) cây xanh trời thấp thật buồn". Phố đồng bằng đầy khói xe với trụ điện đen với trời cao nhiều lúc cũng...

"May mà có thơ đời còn dễ thương"!

Thơ Vũ Hữu Định giúp đời được, vì thơ ấy đọc rồi luôn "còn một chút gì để nhớ".
---------

phố núi cao phố núi đầy sương
phố núi cây xanh trời thấp thật buồn
anh khách lạ đi lên đi xuống
may mà có em đời còn dễ thương

phố núi cao phố núi trời gần
phố xá không xa nên phố tình thân
đi dăm phút đã về chốn cũ
một buổi chiều nào lòng bỗng bâng khuâng

em Pleiku má đỏ môi hồng
ở đây buổi chiều quanh năm mùa đông
nên mắt em ướt và tóc em ướt
da em mềm như mây chiều trong

xin cảm ơn thành phố có em
xin cảm ơn một mái tóc mềm
mai xa lắc trên đồn biên giới
còn một chút gì để nhớ để quên.

Chim sáo sang sông

"Ở xứ người đêm nằm nghe ai hát"...

Vũ Hữu Định không từng xuất ngoại. "Xứ người" đây chỉ là miệt nào đó trong Nam.

Vũ "trôi nổi" xa đất Quảng, xa "em", nghe hát "Chim sáo sang sông...", chịu không nổi. Bèn về.

Về đến nơi, thấy "quê quán cũ (...) xa lạ", thấy "mưa tạt xuống lòng". Vũ "đứng đợi (...) suốt chiều trên bến cũ" mà chỉ gặp "mông quạnh". "Em"... "sổ lồng bay mất" thật rồi.

Không biết "ta" có thực đã về quê, hay "Ở xa nhớ (...) Ở xa nhớ (...)", rồi về trong tâm tưởng...

----------

Gió thổi mát suốt chiều ta đứng đợi
Mong em về biết em có về không?
Quê quán cũ khi về xa lạ
Đêm giêng hai nghe mưa tạt xuống lòng

Ở xa nhớ mùa chiêm thơm lúa chín
Thơm tóc tình bay buổi sáng trên đồng
Ở xa nhớ con đường tre lá lợp
Ðưa em về chiều mọc trăng trong

Ở xứ người đêm nằm nghe ai hát
Điệu huê tình con sáo sang sông
"Chim sáo sang sông sổ lồng bay mất"
Ai trách đời ai mà hát nao lòng

Bởi thời nhiễu nhương nên ta còn trôi nổi
Cũng muốn về thăm nhưng biết bao giờ
Em có trách ta cũng đành nhận vậy
Còn nhớ nhau cũng đủ ấm lòng

Gió thổi mát suốt chiều trên bến cũ
Ngày ta về chim sáo đã sang sông
Ngó mông quạnh sông dài núi rộng
Đời đan song thưa mà chim vội xa lồng.

Chẳng hay

Không có chức quan giang hồ, nên "ta" không thể treo ấn từ quan được!

Không từ được, cũng cứ về quê, để về gần đến nhà lại tự nhủ: "Thôi chẳng về chi"!

Xưa ta đi mưa gió đưa, nay ta về mưa gió đón, đón về nơi chắc không còn gì cả, nấm mộ cũng không...

Trách chi núi cao, trời thấp và mây xám ngắt!

---------

Chiều dựng mùa đông mây xám ngắt
núi cao trời thấp có ta về
giang hồ đâu có ai phong ấn
mà nghĩ từ quan trở lại quê

Ta đi, xưa gió đưa vài dặm
ta đi, xưa mưa ướt vừa căm
quê nhà ngoảnh lại mờ trong gió
hình như không đủ buồn trong lòng

Ta đi, có những ngày trú quán
lòng mốc tình khô như lá bay
ngồi quán suốt ngày trông thiên hạ
ta có sầu không ta cũng chẳng hay

Ta đi, có những ngày khô héo
chẳng nhớ quê nhà, chẳng muốn về
mẹ, chị, đàn em như bóng khói
nương với đời ta quay quắt trong mê

Ở đâu rồi cũng đời vất vưởng
chiều lặng lòng câm dạt phố người
khi không ta có đời lang bạt
đời học trò xưa khép cánh hổ ngươi

Chiều nay không hẹn ta lại về
mùa đông dài vẫn níu chân quê
ta về, gió đón phong sương lạnh
ta về, mưa đón ta về quê

Thôi chẳng về chi thôn xóm quạnh
nhà xưa giờ chắc cũng điêu tàn
đứng đây đường cái quan bên núi
ta cũng đã trầm lòng mê mê

Chiều dựng mùa mưa bên vách núi
chiều neo sương khói buổi ta về
mẹ, chị, đàn em không có mộ
thăm ai? thăm ai? ta về quê.

Cô lữ

"Đêm đông, ta mơ...
Đêm đông, ta lê bước...
Có ai thấu tình cô lữ..."(3)

Cứ gì đông thật, hễ "cô lữ" thì cái "nỗi hàn" nó khắc hóa đông hết cả tư mùa!

Cứ gì đêm thật, hễ không có "bếp lửa" để "ngồi hơ" lòng thì dù chính ngọ cũng là đêm!

Vũ Hữu Định không lạ gì núi, nhưng đây là xóm núi, không phải "phố núi"(4). Hình như xóm cách phố cả một bể dâu...

----------
 

tiếng kêu vang động bóng chiều
con chim bay lả cánh lều rừng mơ
xóm thôn khí núi phủ mờ
ở đâu bếp lửa ngồi hơ nỗi hàn.

Mùa Xuân Trở Lại Đồng Bằng Cửu Long

Quê "tôi" xứ Quảng. Tôi "trở lại" hay "về" đây là về quê của bạn tôi. Nhưng quê tôi quê bạn chắc không khác nhau bao nhiêu, quê nào thì cũng có "mây ở xa bay tấp xuống đồng"...

Đồng ban ngày có mây tấp xuống, còn trời ban đêm về khuya thì có "bóng trăng xanh" "đọng chút tình". Tôi ở quê bạn một mình, ngày trông mây đêm trông trăng, "cám cảnh", "cảm thương người đang sống lênh đênh"...

Người bạn "ở đầu sông ấy" rồi về kịp (nếu có về!) để cùng Vũ Hữu Định cố "tịnh hồn" "mà rong chơi" cho khỏi uổng "của đất trời" chăng? Than ôi, rong được mấy, vì chỉ mới đến năm 1981 thì Vũ đã "nghỉ chơi" mãi mãi rồi.

----------

Tôi về nghe nước chảy trên sông
Mây ở xa bay tấp xuống đồng
Bước đi nghe tiếng chiều kêu lại
Mặt trời xưa đứng lại soi dòng

Tôi về, xuân của ruộng mênh mang
Màu chiều xanh bay ướt lúa vàng
Đến khi nước lớn đầy sông lạch
Nối lòng tôi, chảy khắp đồng bằng

Tôi về qua những chuyến qua sông
Lòng quạnh, mùa mưa lạnh gió đồng
Con chim Xuân hót trên đồng ruộng
Chút tình vui cũng quá mênh mông

Tôi về, tôi nhớ bóng trăng xanh
Ngủ muộn trời khuya đọng chút tình
Quê bạn, một mình tôi cám cảnh
Cảm thương người đang sống lênh đênh

Tôi về ngủ muộn ngó sông mưa
Sông Cửu Long đầy mặt nước mùa
Bạn ta đang ở đầu sông ấy
Máu đầu sông biên giới tanh mưa

Biết sẽ bao giờ khi trở lại
Lòng ta thôi tiếc của đất trời
Bạn vẫn còn đi, ta cũng vậy
Hồn đâu đủ tịnh mà rong chơi

Thời tiết

Vũ Hữu Định người Quảng Nam, vậy cái "mùa nguyên sơ man dã" đây thuộc về... Sực nhớ câu ca dao:

"Đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm,
Rượu hồng đào chưa nhấm đã say".

Thế nào là "chưa mưa đã thấm", Võ Phiến có lần kinh nghiệm. Trong tùy bút Mưa Và Thơ ông kể lần ấy viếng xứ Quảng, đêm ngủ lữ quán nằm nghe mưa, sáng sớm hôm sau tỉnh dậy thấy cái giường mình ngủ đã hóa cù lao, còn đôi giày hóa hai chiếc xuồng bập bềnh!

Võ Phiến sau đó được anh bạn người địa phương mời về nhà chiêu đãi... đặc sản lụt: "bên cạnh đĩa rau thơm xanh mởn, những con tôm nằm trong các cuốn chả ram, những con tôm "nò" tươi rói, đỏ ửng lên một màu cực vui dưới lớp bánh tráng mỏng", được nghe kể chuyện lụt: "Anh Lê vừa ăn vừa nhắc lại những thú vui mùa lụt ở làng quê mà anh đã trải qua hồi thơ ấu, những thứ chim, những thứ thú bị nước dồn vào nơi tử địa (...) dân làng kéo nhau đi bắt (...) trẻ con suốt ngày tíu tít ngoài trời...". Chẳng biết bữa tiệc hôm ấy có rượu hồng đào hay không, nhưng tưởng ngồi ăn mà mang "bốt" vì nước ngập tới gần đầu gối, mà nghe "sóng xô ào ạt vào nhà mỗi lần có chiếc xe chạy ngang qua ngoài đường", mà thấy "sóng chồm vã vào các vách tường bên mâm tiệc" thì cũng dễ say lắm!

Mưa Quảng "thật ngộ". Nhưng mưa Quảng cũng thật dữ: cái trận lụt năm xưa ấy đã làm chết đuối khoảng một trăm người. Ðể hình dung tang thương gây bởi "cuồng phong hồng thủy" xin hãy đọc thơ "Thời Tiết" sau đây.

----------

cơn bão lớn về bình nguyên giục giã
run theo cây mùa lúa rạp buồn rầu
cát bụi lộn đường bay tản về đâu
khung cảnh dựng mùa nguyên sơ man dã
con sông nước về tràn mọi ngã
thuyền bè đi, đi mất tự bao giờ
những bến chiều tấp nập mộng ban sơ
đã hun hút trong triều lên trắng xóa
làng hôm trước bây giờ trông cũng lạ
màu muôn năm đã khác lối đi rồi
những cánh chim tai ách cuộc đời
đã bay chập chờn rao cơn mộng dữ
chiều ngấm lạnh màu hoang liêu rất cũ
mây đi đâu, trời chỉ một màu tro
gió vi vu ầm ĩ khúc nhạc buồn
đã réo rắc sầu gian nan phủ tới
người em gái của buổi nào nắng mới
con đường đi em có biết đi đâu
có dắt theo hình ảnh một con trâu
em ngất ngưởng hát khúc tình đang lớn
những quang gánh đem theo hồn của mọn
con gà con, con lợn nhỏ, thằng cu
bước tới quay lui chập choạng sa mù
mắt có ngước tìm người trôi theo nước
nẻo vô núi đường lên cao rậm rịt
ngậm mà nghe con gió đẩy nhau về
những lưng còng đau đớn nợ phu thê
mắt ráo hoảnh sững hai bàn tay trắng
người bó gối nghe phút vừa im lặng
dế run theo mạch chuyển trận mưa nguồn
mai mốt đi về đồng trắng phơi xương
bay lên núi lũ trâu bò ngơ ngác
mẹ có đứng vỗ tay cười nên nhạc
hòa âm theo réo rắt trận cuồng phong
cha có say sưa vững dáng trời trồng
hồn lộn lạo theo xác nhà xác ruộng
gió xê xích màu tang thương đêm xuống
nước đem lên con trăng đỏ lộn hồn
con trăng lưỡi liềm nhạt nét chiều hôm
mới thoáng hiện mà sao màu đã khác
ở trên núi trên rừng đi lưu lạc
thấy trăng lên con nai nhỏ vội mừng
đi men về bờ suối cũ bâng khuâng
đám cỏ mộng đã thơm mùi đất mới
dòng suối chảy đã nghe chiều vời vợi
dần lan xa hơi của chuyện đổi dời
con nai buồn nhưng cũng vội tin vui
cứ thong thả, rừng hôm nay đã vậy
qua trôi giạt của cuồng phong hồng thủy
ruộng hôm nay đã thay lớp phù sa
làng hôm nay đã thay lại nếp nhà
thêm mồ mả thêm những đường mới mở
con sông nọ một bên bồi bên lở
lở bao nhiêu thay mất bến đò đi
bồi bao nhiêu có nên ruộng đồng lì
đứng mãi mãi cho lúa mùa được mọc
bao nhiêu kẻ nhìn ra sông để khóc
bao người vui vì thửa ruộng vừa bồi
chuyện ruộng đồng cũng là chuyện buồn vui
năm ba tháng cây quen màu đất mới
năm ba tháng người quen đời thay đổi
cỏ đã xanh trên mồ mả chưa già
lũ trai làng đã thèm khát đi xa
chuyện ly biệt thay chuyện mùa nước lụt
chuyện cô phụ có hai hàng nước mắt
gượng mà vui đưa tiễn bước người đi
làng, xóm, thôn, ngày vội nối ngày
trống gọi mõ, đêm sáng đèn gọi lửa
từ bữa đó, trẻ không còn nhớ nữa
người già quên vì không muốn đau thương
mùa nước đôi khi mấp mé lên đường
già thì sợ, trẻ con mừng khấp khởi
mưa mãi sai mùa, gió sai chiều tới
lũ chim tai ách quen lối tìm về
những bóng chim mù bay dợm trong quê
nhiều giấc ngủ một đêm mà bạc tóc
chuyện làng xóm, chuyện tiếng cười tiếng khóc
nắng sớm, mưa trưa, chiều bão không ngờ
sương của mùa nguyên thủy rất đơn sơ
đã có lúc mù quê nghe dễ sợ
tuổi bé dại không biết mình đang thở
lớn khôn ra tiếng thở cũng rụt rè
bạc tóc, ngập ngừng theo nẻo hồn quê
chuyện thời tiết nghe ra già trước tuổi.

(1) Xem "Vũ Hữu Định, tình ca lỡ vận" của Đặng Tiến.

(2) Xem bài Bài Thơ Năm Bốn Mươi.

(3) Lời ca khúc Đêm Đông của Nguyễn Văn Thương.

(4) Xem bài Còn Một Chút Gì Để Nhớ.