Bằng
những ví dụ rõ ràng dễ minh chứng (những bài thơ trích
dẫn dưới đây), ta thử tìm hiểu tại sao có những thi phẩm
quy định do không gian và thời gian mà lại đạt tới ngàn
năm, và tại sao có những bài thơ không thoát ra khỏi tính
nhất thời, dễ bị xếp vào giai đoạn không còn nữa, nghĩa
là không còn tái diễn để cập-nhật-hóa với cảm quan người
thưởng thức bây giờ và mai sau. Vấn đề văn chương bất
hủ vượt thời gian không gian đã được nói nhiều rồi (ví
dụ Nhất Linh với quan điểm tiểu thuyết phiêu lưu tâm lý).
Ở đây, xin chỉ nắm bắt vấn đề thật hạn hẹp, tạm
nghĩ là đã thấy rõ những yếu tố bất hủ tính của từng
bài thơ, vì vậy cũng dễ vạch ra thành bài viết. Qua thơ
trích dẫn, ta lần lượt nêu ra đâu là tính giai đoạn được
"cập nhật hóa xuyên thời gian" (thành ra lúc nào cũng hợp
cảm quan), và đâu là tính phù du đã qua là đã qua luôn. Ta
sẽ lấy ví dụ về thơ chiến tranh, bởi vì chiến tranh là
sự kiện của một thời và một nơi chốn. Nếu lấy đề
tài về tình yêu hay đề tài siêu hình về đời người hữu
hạn, sợ e thời nào cũng thế, vì vậy tính bất hủ và phù
du phải có những yếu tố khác. Định mệnh và tình yêu vốn
đã thường hằng. Thơ vĩnh-cửu-hóa một điều vĩnh cửu
ắt phải khác với thơ vĩnh-cửu-hóa một điều thuộc về
hạn kỳ. Ðề tài về chiến tranh rõ ràng là có lúc và có
nơi:
Thệ
tảo Hung Nô bất cố thân
Ngũ
thiên điêu cẩm táng Hồ trần
Khả
lân Vô Định Hà biên cốt
Do
thị xuân khuê mộng lý nhân.
(Lũng
Tây Hành - Trần Đào)
Bài thơ
này truyền tụng đã trên một ngàn năm. Sở dĩ như vậy là
nhờ bốn yếu tố minh bạch sau đây: Tứ thơ hay, lời thơ
đẹp, tính luôn luôn được cập nhật hóa, và chủ nghĩa
nhân đạo (ngày nay ta thường nói là Nhân Bản, Nhân Quyền).
Thứ nhất, tứ thơ hay của bài thơ, ai cũng nhận ra: Chiến
sĩ hy sinh ngoài trận địa đã lâu mà vẫn còn là người
hiên ngang trong mộng của các nàng chinh phụ. Thứ nhì, lời
thơ đẹp (đẹp theo cái nghĩa làm rung động nghệ thuật trong
tâm hồn ta, không nhất thiết phải là mỹ miều hoặc tráng
lệ): rõ ràng là câu thứ ba làm ta rung động nghệ thuật,
do hình tượng những hài cốt bị lãng quên bên bờ sông Vô
Định; một phần nào cũng do âm vang gợi cảm trầm hùng của
Hán Tự khi đọc lên; rất đồng dạng với âm vang gầm lên
của con sông Mã và ấn tượng rải rác của những nấm mồ
biên cương trong thơ Quang Dũng. Thứ ba: tính cập nhật hóa
của loại chiến tranh biên giới thường xảy ra với các quốc
gia liền sông liền núi. Không phải là loại chiến tranh liên
lục địa, xuyên đại dương, chỉ có với các cường quốc
hay đế quốc. Mà là loại chiến tranh cục bộ giữa các quốc
gia nhỏ, người dân trong đó đã từng chịu đựng và cảm
với nó khi có ai nhắc đến trong văn thơ truyện kể. Liên
hệ qua lại, họ đã từng đi chinh phạt và đã từng bị
xâm lăng. Chiến tranh mở mang bờ cõi hay chiến tranh tự vệ
trả đũa, nếu có lời thơ hay, sẽ được cập nhật hóa
trong cảm quan của họ. Trái lại, thứ chiến tranh kiểu cường
quốc, ta không rung cảm nghệ thuật, vì bi thảm hay vinh quang
của nó đều ở ngoài kinh nghiệm cảm thức, ta không có số
phận nào trong đó. Và thứ tư: yếu tính đem lại sự bất
hủ cho bài thơ "Lũng Tây Hành" ở chủ nghĩa nhân đạo. Nội
dung tiềm ẩn của bài thơ là phản tuyên truyền chống lại
chiến tranh mở mang bờ cõi, xâm lấn xứ khác, phục vụ cho
tham vọng (mà cũng có thể là do lòng ái quốc cực đoan) của
một triều đại phong kiến, nhất là khi chiến tranh kéo dài
gây điêu linh cho dân chúng. Không còn là người anh hùng khuôn
sáo mà xuống cấp thành những hài cốt bị bỏ quên bên bờ
sông Vô Định. Chỉ khi chiến tranh tự vệ, vượt biên trả
đũa hay chống xâm lăng mới có chính nghĩa. Tính phản tuyên
truyền, chống chiến tranh do tham vọng, đã lóng lánh rải
rác trong Đường Thi như "Xuất Tái" của Vương Chi Hoán, "Lương
Châu Từ" của Vương Hàn, "Binh Xa Hành" và "Thạch Hào Lại"
của Đỗ Phủ. Chủ nghĩa nhân đạo của các bài thơ được
truyền tụng đã hơn ngàn năm, vì thơ nói lên đúng cảm thán
của người dân lành, lòng rung động luôn luôn được cập
nhật hóa xuyên qua thời gian nếu chiến tranh và hy sinh uổng
phí lại xảy ra nữa.
Bây
giờ ta thử đọc bài thơ dưới đây để thấy nó khiếm
khuyết hai yếu tính làm nên sự bất hủ cho thơ về chiến
tranh, nghĩa là chỉ còn tứ thơ hay và lời thơ đẹp mà thôi.
Tính phổ quát của chiến tranh cục bộ liên hệ đến các
quốc gia liền sông liền núi không thấy hiện diện, và chủ
nghĩa nhân đạo vẫn còn đó nhưng pha trộn với chính sách
chỉ đạo của một giai đoạn:
Máy
bay anh bốc cháy, hay anh chết
Vì
trúng đạn, hay kiệt sức sau khi rớt
Chỉ
biết anh chết trong rừng, lẻ loi.
Hai
chúng tôi, vợ chồng một gã làm gỗ
Đào
cho anh nấm mộ, thắp vài nén nhang
Cầu
nguyện cho anh an giấc ngàn thu.
Làm
sao biết có cuộc gặp gỡ thế này
Giữa
anh và tôi, vốn cách bởi đại dương
Bởi
màu da và ngôn ngữ.
Nhưng
định mệnh đã buộc ta vào nhau
Và
hôm nay, nhờ ân huệ an bài
Cuối
cùng anh đã về quê quán.
Tôi
tin rằng bầu trời nước Mỹ
Cũng
xanh như bầu trời quê hương tôi,
Nơi
anh an giấc trong 20 năm.
Có
phải là quá muộn để thương nhau?
Giữa
ta bây giờ, đại dương như nhỏ lại
Hai
lục địa ta gần gũi biết bao.
Tôi
mong một cõi trời yên tĩnh cho hồn anh
Cõi
nạm ngọc bằng trăng và tinh tú
Chúc
anh vĩnh viễn trong lòng đất quê nhà.
Không
rõ nguyên tác của Trần Thị Mỹ Nhung, dịch lại từ Anh Ngữ
của bài thơ
"A Vietnamese bidding farawell to the remains of an
American":
Was
your plane on fire, or did you die
Of
bullet wounds, or fall down exhausted?
Just
so you died in the forest, alone.
Only
the two of us, a woodcutter and his wife,
Dug
this grave for you, burned joss sticks,
Prayed
for you to rest in peace.
How
could we know there'd be such a meeting,
You
and I, once separated by an ocean,
By
the color of our skin, by language?
But
destiny bound our lives together,
And
today, by destiny's grace,
You
are finally going home.
I believe
your American sky
Is
as blue as the sky above this country
Where
you've rested twenty years.
Is
it too late to love each other?
Between
us now, the ocean seems so small.
How
close are our two continents.
I wish
a tranquil heaven for your soul,
Gemmed
with twinkling stars and shining moon.
May
you rest forever in the soil of your home.
(Thơ
Trần Thị Mỹ Nhung, Phan Thảo Chi dịch ra Anh Ngữ,
tu
chính bởi W.D. Ehrhart, sưu tầm của Giáo sư Arnold R. Isaccs)
Tứ thơ
của bài thơ này cũng rất hay: Lời vĩnh biệt đưa tiễn hài
cốt nguòi phi công Mỹ trở về quê quán sau 20 năm an giấc
ngàn thu nơi đất Việt. Lời thơ cũng khá đẹp: bầu trời
nơi đâu cũng xanh, góc rừng hoang vắng dành cho người từng
bay lượn trên bao la, và cõi trời tinh tú cho linh hồn người
quá cố. Thật ra cũng chỉ là những nhắc lại, nhiều người
đã nói, nhưng trong hoàn cảnh người Mỹ đất Việt, tình
người nơi xứ thù địch, trở thành những điều mới. Nhưng
đó là cái mới nhất thời, sẽ không còn tái diễn, vì số
phận người chiến sĩ phi công một xứ cường quốc không
phải là số phận người chiến sĩ chung chung cho những xứ
chỉ thường có chiến tranh diện địa. Số phận đó có liên
hệ đến đất Việt trong một cuộc chiến tranh đã qua, sẽ
không mãi mãi thành nguồn cảm hứng cho thi ca trong văn học
Việt Nam. Những người Nhật khi thấy xác tàu chiến của
họ chìm mấp mé ở vùng biển Cà Ná hay trên sông Cửu Long
đối diện Mỹ Tho, xác phi cơ còn mang dấu cờ Mặt Trời
ở gần nhà ga Tháp Chàm (những hình ảnh còn lại của Đệ
nhị Thế chiến mà thời thơ ấu người viết bài này đã
thấy khi đi ngang qua), chắc họ dễ rung cảm với số phận
người chiến sĩ với nhiệm vụ xa ngàn hải lý như ở bài
thơ trên. Họ có bà con thân nhân bỏ mình thời Thế Chiến
trong những phi vụ xa xôi, sau những chuyến hải hành tác chiến
ngoài biển cả, vì vậy sẽ được cập nhật hóa vào cảm
quan của họ khi có ai nhắc đến bằng văn thơ. Mẫu người
chiến sĩ đó không quen với ta. Nói tóm lại, sự kiện thiếu
tính phổ quát, thi ca bị quy định vào giai đoạn. Cái hay
quá chặt với thời điểm và nơi chốn không thể là cái
hay sẽ được cập nhật hóa như khi đọc thơ Quang Dũng, thơ
Trần Hoài Thư, thơ Lâm Hảo Dũng, những thi sĩ quân nhân từng
tác chiến ngoài trận địa. Tuy rằng màu cờ, sắc áo, thế
đứng chính trị nếu có khác nhau, nhưng mẫu số chung là
tính chất biên phòng, biên tái, bộ binh diện địa. Thiếu
mẫu số chung thuộc về chiến tranh cục bộ, nên ta thấy
xa lạ, hoàn toàn ở ngoài ta. Và chủ nghĩa nhân đạo trong
bài thơ của Trần Thị Mỹ Nhung như pha trộn với chính sách
của một giai đoạn, chính sách tìm cách xoa dịu hận thù
để thiết lập bang giao, bình thường hóa quan hệ, kêu gọi
bãi bỏ cấm vận. Có lẽ bài thơ này sáng tác trong thời
ông Bill Clinton là Tổng Thống nước Mỹ. Sự kiện dường
như không thực sự xảy ra xác đúng như trong bài thơ: thời
chiến tranh ở miền Bắc Việt Nam, nơi nào cũng được kiểm
soát gọi là tai mắt nhân dân, vậy mà một phi cơ Mỹ bùng
cháy rớt xuống lại chỉ có hai vợ chồng người làm gỗ
lo liệu và chôn cất ở một góc rừng trong 20 năm. Tính nhân
bản tình người khác chủng tộc, màu sắc yên bình tôn giáo,
ta thấy thấp thoáng nơi bài thơ, bên cạnh màu sắc chính
trị ở trong đó. Chính trị giai đoạn gắn liền với biến
cố nhất thời; khó từ giới hạn giai đoạn mà đạt tới
nội dung có tính chất ngàn năm của những biến cố thường
hằng; một khi không cần đề cập đến sự kiện ngắn hạn
ấy nữa là nó đi qua luôn.
Cần
bốn yếu tính để bất hủ hóa mà đã mất hai, qua bài thơ
trên. Ngoài ra, ta chưa kể đến tính cô đọng ít lời và
âm vang trầm hùng của Hán Tự qua bài thơ "Lũng Tây Hành".
Nếu kể thêm, gồm sáu yếu tính. Nhưng âm vang của Hán Tự
vốn là đặc điểm riêng của ngôn ngữ dân tộc Trung Hoa,
không nhất thiết thành tiêu chuẩn để hoài vọng làm được
bài thơ vượt thời gian.
TRẦN
VĂN NAM
City
of Walnut, California
|
