Tần Thủy Hoàng hành động tàn bạo kinh khủng, nhưng đồng thời cũng có công hết sức lớn đối với dân tộc Trung Hoa. Vì đã thống nhất được đất nước, chẳng những về chính trị mà còn cả về văn hóa, xã hội, kinh tế, tạo nền tảng cho sự thịnh vượng tột bực sau này. Thống nhất phương bắc xong, "hắn" còn đưa quân xuống phương nam đánh chiếm không biết bao nhiêu đất của anh em Việt tộc ta! "Trung Hoa vĩ đại" là chỉ mới từ Tần. Người Tàu quen hãnh diện về đời Hán đời Đường, nhưng thử hỏi không có Tần sao có Hán có Đường!

Tần chực diệt Yên. Đôi bên binh lực chênh lệch quá, Yên liệu không chống nổi, nẩy ý cho người sang Tần... Chuyện mới nghe đã sợ! Nhưng có một "tráng sĩ" không sợ...

Người ra đi không đổi được lịch sử mảy may, nhưng chuyến sang sông ấy lại thành một nguồn cảm hứng lâu bền cho sáng tác văn nghệ khắp Á Đông.(1) Cái tên Kinh Kha trở nên cơ hồ đồng nghĩa với "tráng sĩ", như Tần Thủy Hoàng đồng nghĩa với "bạo chúa".

Gần 900 năm sau "biến cố", thi sĩ Lạc Tân Vương đời Đường sáng tác "Dịch thủy tống biệt". Bài thơ lưu truyền rộng rãi, ở ta đã nhiều người dịch. Sau đây xin chép lại bản dịch của Tản Đà, Trần Trọng Kim, và xin góp thêm một bản.

Nguyên văn

Dịch Thủy Tống Biệt

Thử địa biệt Yên Đan
Tráng sĩ phát xung quan
Tích thời nhân dĩ một
Kim nhật thủy do hàn.

Chia Tay Ở Bờ Sông Dịch

Đây là nơi (Kinh Kha) từ biệt thái tử Đan của nước Yên
Tráng sĩ (đã tức giận Tần Thủy Hoàng đến nỗi) tóc dựng đụng mũ
Người thời xưa đã khuất rồi
Nước sông ngày nay vẫn còn lạnh.(2)

Tản Đà:

Đất này biệt chú Yên Đan,
Tóc anh tráng sĩ tức gan dựng đầu.
Người xưa nay đã đi đâu,
Lạnh lùng sông nước cơn sầu chưa tan.

Đất này từ biệt Yên Đan,
Tóc đầu đứng ngược, máu hờn nóng sôi.
Người xưa khuất bóng đi rồi,
Ngày nay còn thấy nước trôi lạnh lùng.

Tử sinh quyết đã một lời
Gươm giơ tóc dựng đội trời sang sông
Người đi khuất nẻo bụi hồng
Hờn xưa còn lạnh mênh mông nước này!

(1) Trong thời hiện đại, ở ta Vũ Hoàng Chương vừa thơ vừa kịch về "kẻ sang Tần", còn bên Tàu Trương Nghệ Mưu đạo diễn phim Anh Hùng.

(2) Nói nước lạnh là nhắc câu hát của Kinh Kha khi ra đi: "Phong tiêu tiêu hề, Dịch thủy hàn / Tráng sĩ nhất khứ hề, bất phục hoàn", nghĩa là "Gió hiu hắt thổi, sông Dịch lạnh / Tráng sĩ một đi, không trở về". Trong Hạn mạn du ký (1921), Nguyễn Bá Trác viết "Bắc Kinh (...) thủ đô Trung Quốc (...) cổ là nước Yên". Nếu đây chính là nước Yên thời Tần, thì sông Dịch bây giờ hẳn khác xưa lắm lắm...