Bình Định nằm dọc theo các tỉnh duyên hải. Quốc lộ 1 chạy ngang qua và quốc lộ 19 nối Qui Nhơn với các tỉnh Tây Nguyên. Bình Định nơi còn nhiều di tích văn hoá lâu đời của dân tộc Chiêm Thành, những ngọn tháp Chàm nguy nga, cao vời vợi còn tồn tại đến ngày nay. Ở huyện Phù Cát có tháp Phúc Lộc tục gọi là Phốc Lốc. An Nhơn có tháp Cánh Tiên. Tuy Phước có chùm tháp Bánh Ít, tháp Thanh Trúc ở Bình Lâm, tháp Long Triều ở Xuân Mỹ. Qui Nhơn có tháp Ðôi. Bình khê có tháp Thủ Thiện và chùm tháp Dương Long.

Bình Định có núi Vọng phu
Có đầm Thị Mại, có cù lao Xanh
Có Cân, có Cỏ, có  Gành
Có non, có nước, có mình có ta
                  Ca dao

Sự ảnh hưởng văn hoá Việt-Chiêm, từ năm bính ngọ 1306, vua Chiêm Thành là Chế Mân (Jaya Simhavarman III trị vì năm 1288-1307) cưới Huyền Trân công chúa, sính lễ là hai châu Ô và Lý (Rí) vua Trần Anh Tông (trị vì 2393-1314) là anh của Huyền Trân công chúa thâu nhận 2 châu trên đổi thành Thuận Châu và Hoá Châu và sai Đoàn Nhữ Hài vào kinh lý đặt quan cai trị. Khi nhà Trần suy vi, vua Chiêm là Chế Bồng Nga (Pô Bin swor trị vì 1360-1390) đã nhiều lần đánh chiếm lại đất từ Nghệ An trở vào Nam, và tiến quân cướp phá các vùng phiá bắc cho đến năm 1390 đánh phá tới sông Hoàng Giang, Chế Bồng Nga bị bắn chết. Từ đó quân Chiêm Thành suy yếu, năm nhâm ngọ 1402 vua Hồ Hán Thương (trị vì 1401-1407) sai Đỗ Mãn đem quân đánh Chiêm Thành vua Chiêm Ba Đích Lại (Virabhadravarman) xin nhường đất Thăng Bình, nhưng Thượng hoàng Hồ Quý Ly đòi thêm vùng Cổ Luỹ Động (Quảng Ngãi)
 

Năm Canh Thìn (1470), Hồng Ðức vua Chiêm là Trà Toàn đem quân đánh phá Hóa Châu, và sai người sang Tàu cầu viện nhà Minh. Vua Lê Thánh Tôn tự cầm quân, đem đại binh 20 vạn quân đánh Chiêm Thành, phá được kinh đô là thành Ðồ Bàn (Vijara) và chiếm đất đến đèo Cù mông. Từ đấy, miền nầy được sát nhập vào Đạo Quảng Nam, đặt tên là phủ Hoài nhơn (có nghiã ôm ấp tình người) gồm ba huyện là Bồng sơn, Phù ly và Tuy viễn.(1)  Di dân người Việt đến lập nghiệp, người Chiêm Thành đã rút về phía Nam. Để đề phòng việc Chiêm Thành đòi hoặc cướp lại đất, nên các vua Đại Việt đã đưa quân tinh nhuệ đến đây trấn thủ, đó là những tinh binh võ nghệ cao cường... Những người lính này về sau ở lại lập nghiệp và họ cũng như con cháu không quên giữ gìn truyền thống thượng võ.. vì sinh tồn của lưu dân, họ đã có căn bản võ từng chiến đấu trong cuộc Nam tiến, học thêm các thế võ của người Chiêm, Trung Hoa, xem gà đá sáng chế ra Hùng Kê quyền ..phát triển ngành võ thuật
 

Từ cuối năm Mậu Ngọ (1558), Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận hoá, lập nên xứ Nam Hà, cho đến năm Năm Tân Mão (1771), Nguyễn Nhạc (? .1793) khoảng 29 tuổi cùng em, Nguyễn Huệ (1753-1792) 19 tuổi và Nguyễn Lữ (?-1788) người làng Kiên Mỹ đất Tây sơn, sau này là thôn Kiên Mỹ, xã Bình Thành, huyện Bình Khê nay là huyện Tây Sơn.. Thấy được sự lợi hại của võ Bình Định, anh em Nguyễn Huệ đã áp dụng võ vào chiến thuật trong cuộc khởi nghĩa ở Gò Tô đất Tây Sơn và phát huy võ học Bình Định. Trong binh đội Tây Sơn, mỗi chiến sĩ là một võ sĩ. Sự huấn luyện quân đội, căn bản là tập võ dựng cờ, võ Bình Định đã tiến một bước dài, phát triển đầy đủ các môn binh khí và đi vào nề nếp. Đặc điểm của võ Tây Sơn là mỗi thế võ đều có bài thiệu đi kèm, tức là phần lý thuyết được diễn thành thơ có vần, có điệu cho dễ đọc, dễ nhớ. Người học võ, phải thuộc lòng bài thiệu, đọc đến đâu múa đến đó, lý thuyết ăn khớp với thực hành. Lối học võ này rất tiện cho việc luyện tập nhiều người cùng một lúc, được áp dụng trong trường huấn luyện quân đội của Tây Sơn, còn sáng chế ra điệu trống trận Tây Sơn. Người đánh, cùng một lúc sử dụng nhiều trống, tối đa 12 cái, và phải dùng thế võ côn quyền mới đánh được. Ðánh bằng dùi cả hai đầu, gọi là roi trống, vừa đánh cả hai bàn tay, cổ tay, cùi chỏ, vai... làm cho tiếng trống phát ra những âm thanh khác nhau, nghe rất hùng tráng. Lúc ra trận, dùng hai trống lớn, đánh theo võ nhạc trận, âm thanh vang xa, dồn dập, khích động. (2)

Sự kiện chàng Lía tên thật là Võ Văn Đoan, còn lưu lại một bài vè dài 1400 câu, lưu truyền trong dân gian, đã phản ảnh phần nào tình trạng võ nghệ ở Bình Định. Bình Định là vùng đất kết hợp giữa Văn và Võ. Ngành võ thuật ở Bình Định đã nẩy sinh những thiên tài quân sự như nữ tướng Bùi Thị Xuân ( ?- mất 1802) Tăng Bạc Hổ (1858-1906), Mai Xuân Thưởng (1860-1887) và nhiều danh tài lỗi lạc khác…Võ Bình Định lấy nhu thắng cương, các quyền cước biến hóa rất ngoại mục và nguy hiểm, Quyền đánh bằng tay chân còn gọi là thảo bộ như : thảo bộ Phượng Hoàng, Tứ Hải, Thiền Sư, Ngọc Trản, Thần Đồng, Lão Mai Độc Thọ...
 

Roi : lối đánh võ bằng gậy, còn gọi là côn. Roi phải vừa cỡ tay nắm người sử dụng thì đường roi mới mạnh và nhanh. Có hai loại : roi trường và roi đoản. Roi trường là roi trận, dài khoảng 2,50 mét, đầu lớn là đốc roi, đầu nhỏ là ngọn roi, bài roi như Tấn Nhất Ô Du

Ai về Bình Định mà coi
Con gái Bình Định múa roi đi quyền
                      Ca dao

Sau khi đánh đuổi thực dân ra khỏi đất nước. Môn võ Bình Định đã được phục hồi và phát triển, năm 1972 Hội võ thuật Bình Định được thành lập với đầy đủ các môn võ của Bình Định. Trước đó chỉ có Phân cuộc Quyền thuật Bình Định được thành lập và trực thuộc vào Tổng Cục Quyền thuật Sài Gòn. Ngày càng ngày hoàn thiện hơn, nhiều võ đường mở khắp nơi ở miền Nam và thế giới  như Võ Tây Sơn, Sa Long Cương, ....
 

Sinh hoạt văn hoá của người Việt khác nhau theo từng địa phương, hàng năm vào những dịp đầu năm thường có lễ hội. miền Bắc có Hội Liêm, hội Gióng, hát quan họ ở Bắc Ninh, hát trống quân, hát chèo, hát ả đào... Nghệ Tĩnh hát Phường Vải, Huế hát Cung Đình, Quảng Nam hát vè, hò Khoan. Các tỉnh miền Nam hát vọng cổ, cải lương...  riêng Bình Định cũng là cái nôi văn hoá của nghệ thuật tuồng Hát Bội và Bài Chòi. Người viết tuồng hát bội ở Bình Định đó là cụ Đào Tấn (1845-1907) lúc 19 tuổi đã soạn tuồng cổ, Tân Dã Đồn nổi tiếng. Năm 22 tuổi đỗ cử nhân làm Tổng Đốc Nghệ An và thăng quan đến Hiệp Tá Đại học sĩ, Thượng thư bộ Công làm quan trải qua ba triều Tự Đức, Đồng Khánh, Thành Thái . Vì chống lại tay sai Nguyễn Thân bị cách chức về hưu. Cụ lập ra trường học Bộ Đình Vinh Thạnh (nay thuộc huyện Tuy Phước, Bình Định), dạy kịch nghệ, cụ Đào Tấn để lại một kho tàng tuồng cổ giá trị và nhiều người đã tiếp tục biên soạn tuồng hát cho đến ngày nay. Ngành hát bội bắt đầu xuất hiện ở Bình Định, kết hợp từ lối hát ả đào ở miền Bắc, dân ca, người Bình Định đã sáng tạo ra Hát bội, ảnh hưởng đến các tỉnh ở Quảng Nam, các xã, quận, những gánh hát nầy thường do anh em bà con dòng họ, lập gánh để hát trong những dịp xuân về, họ dựng rạp hát nơi sân đình rộng, sân khấu có màn phông cảnh đẹp. Thời chưa có điện, người ta dùng đèn, "đèn măng-sông" (lampe à manchon). Thành phố lớn, gánh hát chuyên nghiệp trình diễn trong những rạp lớn, bán vé vào cửa, ở Hội an, Đà Nẵng có rạp hát tuồng Hoà Bình ở đường Phan Châu Trinh một thời rất thịnh hành. Hát bội là một nghệ thuật sân khấu thu hút khán giả thời chưa có cải lương, kịch nói, tân nhạc và phim Nghệ thuật Hát bội, có 2 yếu tố căn bản diễn xuất điêu luyện là hát và múa theo điệu bộ, hát hay mà múa không đẹp thì không thể trở thành một nghệ sĩ Hát bội đúng nghĩa. Mà muốn múa đẹp thì phải học võ.. Không có yếu tố võ thuật thì sân khấu Hát bội không thể linh động. " Má ơi đừng đánh con đau. Để con hát bội làm tuồng má coi "
 

Năm 1972 tôi tham dự buổi diễn thuyết của nhà văn Nguyễn Văn Xuân ở Hội Khuyến Học Đà Nẵng, chủ đề nói về Nghệ Thuật Hát Bội, ông đã đưa nhiều chi tiết của từng đào kép, Người nghệ sĩ tự vẻ mặt, hoá trang sao cho phù hợp với vai của mình đóng. Đi đứng điệu bộ phải oi hùng...Khán giả danh dự được mời cầm chầu, phải là người biết rõ nghệ thuật Hát bội để đánh trống . Khi gió nhẹ phải đánh thùng, rùng, rùng... run rẩy êm ái, lúc dông gió bão tố thì phải gõ tung tung mạnh bạo, dứt khoát. Mỗi gánh hát đều phải có người đánh trống hiểu sâu về ưu điểm, nhược điểm từng diễn viên để dùng tiếng trống phát huy hoặc hạn chế... Chuyện cầm chầu cũng là  một nghệ thuật, người cầm chầu cần phải có trình độ thưởng thức, phê bình vở diễn.. Nhà văn Nguyễn Văn Xuân đã mời các đào kép nổi tiếng diễn những vai tuồng và phân tích cho khán giả hiểu thế nào gọi là nghệ thuật Hát bội.  Xã hội càng văn minh, sân khấu kịch nghệ không ngừng phát triển, nhưng bộ môn  Hát bội những tuồng cổ điển tích như : Thoại Khanh Châu Tuấn, Lữ Bố hí Điêu Thuyền ....dần dần bị quên lãng
 

Bài chòi, không ai biết chính xác hội Bài chòi xuất hiện vào thời điểm nào?. Tuy nhiên, theo tác giả Hoàng Chương-Nguyễn Có trong tác phẩm Bài Chòi và Dân ca Bình Định viết những năm gần đây, Bình Định đã phục hồi lại trò chơi "đánh bài Chòi" thu hút đông đảo người tham dự trong những lễ hội muà xuân. Thời gian trước đây hội Bài chòi không còn phổ biến sâu rộng.  Bài chòi thường  tổ chức ở ngoài trời, như sân đình hoặc một nơi thoáng rộng. Người ta dựng chín hay mười cái chòi bằng tre chia làm hai dãy. Ở giữa là chòi của "anh hiệu"  là người có tài hô bài chòi từ những bài văn vần lục bát, theo điệu hô thai độc xướng. Những bài văn này có khi là truyền khẩu, song cũng có khi người hô ứng tác. Ngoài ra, một ban tổ chức chơi Bài chòi gồm ba người chạy hiệu thu cờ, phát cờ; một thủ quỹ và ban nhạc gồm nhiều nhạc cụ: trống cơm, trống cái, đờn cò, trống chầu....Trong dân gian thường truyền khẩu

Cờ bạc là bác thằng bần

Cưả nhà bán hết, ra thân ăn mày

Nhưng  Bài chòi là hình thức vui chơi dễ dàng và đơn giản, dựa vào sự may rủi, hên xui đầu năm.  Bộ bài chòi gồm 27 hoặc 30 cặp, chia làm 3 pho: Văn, Vạn, Sách. Mỗi pho có 9 hoặc 10 cặp bài có tên gọi riêng. Tùy theo mỗi tỉnh, tên gọi các con bài thay đổi, mỗi pho có chín cặp và ba cặp yêu. Trên những con bài chỉ có tượng hình, không ghi một chữ nào cả

3. Pho sách gồm chín cặp : Nhất Nọc, Nhì Nghèo, Ba Gà, Tứ Xách, Ngũ Dụm, Sáu Hường, Bảy Thưa, Tám Dây và Cửu Ðiều.

Ngoài 3 pho 27 cặp, còn có 3 cặp yêu màu đỏ là Lão-Thang-Chi. Ðôi khi người ta rút 3 cặp bài bất kỳ, mỗi pho rút một cặp, thế vào đó 3 cặp Yêu. Lão thì gọi Ông Ầm, Thang gọi là Thái Tử và Chi gọi là Bạch Huê. Miễn sao bộ thẻ Bài chòi vẫn giữ y số ấn định là 27 cặp, chia đều mỗi pho 9 cặp. Người ta dán 27 con bài lên thẻ tre ngắn đều nhau bỏ vào ống, chân thẻ bài tròn nằm hướng miệng ống. Ngoài ra còn 27 con bài cũng y như vậy, dán vào thẻ lớn. Cứ 3 con bất kỳ dán chung vào một thẻ. Có 9 thẻ phát mỗi chòi một thẻ, nên thẻ lớn còn gọi là thẻ chòi.  Người tham dự mua đủ chín thẻ thì cuộc chơi bắt đầu, anh Hiệu hai tay ôm ống đựng thẻ lắc mạnh nhiều lần, khi các con bài đã trộn lẫn vào nhau, anh Hiệu đưa ống cao hơn tầm mắt của anh ta, để có sự công bình và rút một con bài. (nhiều nơi người ta đóng hay cột cái ống bài trên cột nhà cao hơn đầu người). Mọi người hồi hộp chờ đợi tên con bài đang nằm trong tay Hiệu. Lúc ấy tiếng trống chầu thúc liên hồi, dàn nhạc cũng dồn dập tưng bừng, kích thích lòng mong đợi của mọi người. Nhưng Hiệu chưa vội đọc tên con bài. Anh ta múa may, vái chào mọi người rồi mới cất giọng hô điệu bài chòi bằng hai câu thơ hay cả bài lục bát tùy thích.

Hiệu phát bài đã đủ

Cho hiệu thủ bài tỳ

Hiu hiu gió thổi ngọn tre,

Chín chòi lẳng lặng mà nghe con... bài chường.

Sau con "bài chường" là những con bài kế tiếp khác. Hiệu lại tiếp tục lắc ống rồi rút con bài khác. Và cũng theo thủ tục hô bài như đã nói trên. Ban đầu trong ống có 27 thẻ bài, nhưng bớt dần theo mỗi lần rút thẻ cho đến khi có một chòi nào trúng được ba lần, tức là bài đã tới thì mới chấm dứt ván bài. Khi Hiệu hô xong con bài, nếu có chòi trúng lần thứ ba, thì gõ mõ lên ba tiếng, hoặc trống đánh lên ba tiếng, có chòi lại kêu lên "tới ! tới !". Nghe tiếng ấy, người chạy hiệu liền đem một cây cờ chạy đến giao cho người chơi. Chòi "tới" lãnh cờ, cắm lên mái chòi cho mọi người chiêm ngưỡng "vận hên đầu năm" của mình. Trống đánh lên ầm vang, tạo nên không khí ngày hội khá vui. Khi bài tới, đến ván thứ tám thì xong một hội. Lẽ ra phải chín ván vì có chín chòi đóng tiền, nhưng phải dành tiền ván thứ chín để ban tổ chức chi phí cuộc chơi và trả tiền công cho gánh bài chòi. Vậy khi vãn một hội thì ban tổ chức được một khoản tiền bằng số tiền cáp của một chòi; và cứ xong một hội thì ít nhất cũng phải có một chòi thua. Xong một hội, trống chầu vang lên một hồi rất dài. Ban nhạc cũng tạm nghỉ giải lao, chuẩn bị cho hội khác. Người đánh bài nếu muốn chơi tiếp thì vẫn ngồi trên chòi của mình; nếu không thì xuống để chòi trống cho người khác lên thaỵ. Ở Quảng Nam Bài chòi thời xa xưa là trò chơi rộm rả vào dịp tết, có nơi kéo dài cả tháng, nhưng không bắt buộc phải dựng chòi, người ta tụ tập ở các đình làng, ngồi từng nhóm với nhau trên những dãy ghế dài vui chơi thỏa mái. Người Việt sống phần lớn về Nông nghiệp, ở nông thôn đầu xuân thường rảnh rỗi, nên Tết thường kéo dài hơn các nước kỷ nghệ Tây Phương, họ chỉ mừng Tết một vài ngày.

Tháng giêng là tháng ăn chơi

Tháng hai cờ bạc tháng ba rượu chè

                                Ca dao

Bài chòi là một trò chơi giản dị và lành mạnh. Mặc dù có ăn thua, nhưng không ai coi đây là dịp để ăn tiền người khác. Cái thú vị của trò chơi bài chòi được thưởng thức sinh hoạt văn nghệ. Anh Hiệu là diễn viên chính. Anh hô những bài lục bát trên nền nhạc của giàn nhạc tấu. Các câu lục bát anh hô lên có thể là những câu cũ đã quen tai từ những lần chơi trước ở đâu đó và cũng có những câu mới mẻ đầy thú vị, hay những câu rất dí dỏm

 Nói trại, chẳng hạn Ngũ rốn thành Ngũ rún rồi thành Ngũ ruột:

Rủ nhau đi đánh bài chòi

Để cho con khóc đến lòi rún ra.

hay:

Thò tay vào ngắt ngọn ngò,

Thương em đứt ruột, giả đò ngó lơ

Có khi dùng câu đố làm câu thai, trường hợp này thì nội dung của câu đố đã diễn tả tên con bài nên câu chót không cần phải trùng chữ với tên con bài nữa. Chẳng hạn, gặp con bài Ba gà, Hiệu có thể hô  các câu thai:

Mình vàng bận áo mã tiên

Ngày ba bốn vợ tối nằm riêng một mình.

                        Ba gà

Chiều chiều con quạ lợp nhà,

Con Cu chẻ lạt, con gà đưa tranh

Ai làm cho em bén duyên anh

Cho mây lầy núi, cho trăng lấy gió ngàn

                        Ba gà

Khôn ngoan đối đáp người ngoài

Gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau".

                        Ba gà

Có trường hợp không cần nêu tên con bài mà chỉ giải nghĩa đầy đủ là được. Gặp con bài Thái tử, có thể dùng câu:

Thuyền ai thấp thoáng bên bờ,

Hay thuyền ông Lữ đợi chờ con vua.

                       Thái tử

Thỉnh thoảng còn dùng những câu thai mơ hồ, người xem khó đoán được tên con bài Nhì bánh mà Hiệu đang nắm trong tay:

Biết rằng ai có mong ai

Sao trời lại nỡ xé hai thế này

Có sao hôm mà chẳng có sao mai

Hai đàng hai đứa tình phai hoa tàn.

                       Nhì bánh

Cũng có lúc, cả bốn câu đều nhắc đến tên con bài. Gặp con bài Chín cu thì câu thai sau đây điển hình cho trường hợp này:

Tiếc công bỏ mẳn cho cu,

Cu ăn, cu lớn, cu gù, cu bay.

Cu say mủ cả, áo dài,

Cu chê nhà khó, phụ hoài duyên anh!

Như con bài Bạch huê dùng những câu thai sau đây tuyệt hay, từ thứ dân cho đến vua cũng cần..con người từ đó sinh ra.

Ong qua muốn đậu, bướm vào muốn bu

Bốn muà xuân hạ thu đông

Khi búp khi nở, khi xù, khi tươi

Quá xuân ngó thấy mỉn cười

Sắc hay vương vấn mấy người tài danh

Có bông, có cuống, không cành

Ổ trong có mẹ, bốn vành có tua

Nhà dân cho chí nhà vua

Ai ai có của cũng mua để dành

Tử tôn do thử nhà sanh

Bạch huê mỹ hiệu xin phành ra coi

Hay

Con vợ tui tốt tợ tiên sa,

Coi trong thiên hạ ai mà dám bì  (sánh)

Lưng khòm rồi lại da đen

Còn hai con mắt tợ khoen trống chầu.

Giò cao đít lớn to đầu,

Lại thêm cái mặt cô sầu bắt ghê.

Việc làm trăm việc tui chê,

Chỉ thương có chút cái "Bạch Huê" nó tròn.

Con bài Bạch Huê biểu tượng cho Yoni, phải có con bài Nhất Nọc cho Linghe đúng theo tạo hoá đã sắp đặc,

Đàn ông ta có cái nêm

Đàn bà sinh nhuỵ lại thêm mẽ đèn

Đàn bà sáng tựa hoa sen

Đàn ông giữa cửa, nọc chèn hai bên

              Nhất nọc

Đi đâu mang sách đi hoài

Cử nhơn chẳng thấy, tú tài cũng không

Nhứt trò

Còn duyên làm cách làm liêu

Hết duyên bí thúu, bầu thiu ai thèm

Nhì bí

Vợ đôi, chồng một ra gi

Mỗi người mổi bụng ở thì sao nên

Ba bụng

Lòng thương chị bán thịt heo

Hai  vai gánh nặng, còn đèo móc cân

Tứ móc

Tới đây giả gạo ăn chè

Ai mà không giã, ngồi hè trợt ăn

Hay

Chiều chiều vác cuốc đào lươn

Bùn trơn, lươn trợt, người thương đâu rồi

Ngũ trợt

Chú giỏi sao chú chẳng đi thi

Cứ ăn ở xó bếp lại ngủ khi chuồng trậu

Chú ơi ! tôi chẳng ưng đâu

Trạng không xứng trạng, có hầu cũng uổng công

Lục trạng

Có thương, có nhớ không em

Sao em chẳng lại, để anh mong đêm nhớ ngày

Nhất gối

Ngồi buồn nghĩ chuyện đời nay

Trai tài, gái sắc sao tày ngày xưa

Đời nay ăn sớm, ngủ trưa

Ngồi lê đôi mách bỏ thưa việc nhà

Bảy thưa

Đôi ta như đũa trong so

Không chọn mà gắp, không đo mà đều

Đôi ta đã quyết thì liều

Tỉ như con trẻ thả diều đứt dây

Tám dây

Em nghe anh tỏ lời nầy

Em đòi để bỏ chuyện rày sao nên

Tào khang nghiã ở cho bền

Liễu mai hoà hợp, đôi bên thuận hoà

Bảy liễu

Lúc rày đã có trăng non

Để tôi lên xuống có con em bồng

Bát bồng

Xưa kia ai biết ai đâu

Bởi chung miếng thuốc, miếng trầu nên thương

Vì tình cho dạ vấn vương

Bốn phương, tám hướng, nàng nương miếu nào

Tám miếu

Em thương anh, cha mẹ cũng phải theo

Chiếc ghe buồm đang chạy, quẳng neo cũng ngừng

Tam quăng

Một cây làm chẳng nên non

Ba cây dụm lại thành hòn núi cao".

Ngũ Dụm

Nghĩ duyên lận đận mà buồn

Thương nhau vàng võ, má hường kém tươi".

Sáu Hường

Gió đưa trăng thì trăng đưa gió

Quạt nọ đưa đèn, đèn có đưa ai

Trăm năm đá nát vàng phai

Ðá nát mặc đá, vàng phai mặc vàng

Trông cho én nhạn một lòng

Lồng đèn thiếp xách, mâm tơ hồng chàng bưng".

Tứ Sách

Nội dung câu thai cũng luôn thay đổi. Như con bài Nhì nghèo, anh Hiệu phải hô mỗi lần khác nhau, gây thêm chú ý và hấp dẫn người chơi Bài chòi

Một, anh để em ra,

Hai, anh để em ra.

Về em buôn, em bán

Trả nợ bánh tráng, trả nợ bánh xèo.

Còn dư trả nợ thịt heo,

Anh đừng lầm em nữa, kẻo mang nghèo vì em.

***

Chắp tay với chẳng tới kèo

Cha mẹ anh nghèo chẳng cưới được em!

***

Cây khô tưới nước cũng khô,

Vận nghèo đi tới xứ mô cũng nghèo!

***

Nhiều quan thêm khổ thằng dân,

Nhiều giầu thì lại chết trân thằng nghèo.

***

Thấy anh, em cũng muốn theo

Chỉ sợ anh nghèo, anh bán em đi.

***

Buồn từ trong dạ buồn ra.

Buồn anh ở bạc, buồn cha mẹ nghèo.

***

Ngày thường thiếu áo thiếu cơm

Đêm nằm không chiếu lấy rơm làm giường.

Dù dơi dép bướm chật đường,

Màn loan gối phụng ai thương thằng nghèo.

Vì vậy, hình thức vui chơi này không chỉ có ý nghĩa giải trí đơn thuần. Đồng thời, còn có thể xem hội Bàichòi chính là một sân khấu trình diễn của làn điệu dân ca. Người tới bài có máu văn nghệ, hỏi đố bằng thơ, anh Hiệu cũng phải biết đáp bằng thơ. Chẳng hạn như câu hỏi đố:

Cái gì có trái không hoa?

Cái gì không rễ cho ta tìm tòi?

Cái gì vừa thơm vừa thỏ

Kẻ yêu người chuộng, kẻ dò tình nhân.

Cái gì mà chẳng có chân?

Cái gì không vú xây vần lắm con?

Cái gì vừa trơn vừa tròn?

Mười hai tháng chẵn không mòn chút nao.

Cái gì mà ở trên cao?

Làm mưa làm gió làm sao được vầy.

Cái gì mà ở trên cây?

Trèo lên tụt xuống khen ai là tài.

Cái gì chỉ có một tai?

Cái gì một mặt cái gì ngẳng lưng?

Cái gì anh gảy từng tưng...

Nếu không nhanh trí, có tài ứng đối, thuộc nhiều ca dao, câu đố... Hiệu khó mà vượt qua nổi. Hiệu thưa...

Cây súng có trái không hoa.

Tơ hồng không rễ cho ta tìm tòi.

Quế ăn vừa thơm vừa tho,

Kẻ yêu người chuộng, kẻ dò tình nhân.

Cái ốc ma không có chân.

Con gà không vú xây vần lắm con.

Sợi chỉ vừa trơn vừa tròn,

Mười hai tháng chẵn chẳng mòn chút nao.

Ông trời mà ở trên cao,

Làm mưa làm gió làm sao được vầy.

Con vượn mà ở trên cây

Trèo lên tụt xuống khen ai là tài

Cối xay đậu có một tai,

Trống mảng một mặt, mâm bồng ngẳng lưng.

Đàn bầu anh gảy từng tưng...

( 2) Ðào Ðức Chương Giai phẩm Xuân Tây Sơn Mậu Dần 1998)

(3) Bài chòi dân ca  Bình Định  Hoàng Chương - Nguyễn Có nhà xuầt bản Sân Khấu

(4) Tục Ngữ Ca dao dân ca Việt Nam Vũ ngọc Phan nhà bản khoa học Hà Nội

(5) Nhà Tây Sơn  Trần Gia Phụng nhà xuất bản Non Nước Toronto 2005

---

 [  Trở Về   ]